Του Γιάννη Δ.Λύρα-Καθηγητή Βιολογίας
Ο νομός Μεσσηνίας έχει 4 επαρχίες Καλαμάτας, Μεσσήνης, Τριφυλίας και Πυλίας. Με βάση τη βιβλιογραφία και τη δική μου έρευνα, μελέτη, καταγραφή, φωτογράφιση, οι υπάρχοντες βυζαντινοί ναοί, άγνωστοι, χρονολογημένοι και μη, είναι 161. Αναλυτικά υπάρχουν στην Τριφυλία 12, Πυλία 37, Μεσσήνη 54 και Καλαμάτα 58. Οι περισσότεροι ναοί υπάρχουν στο δήμο Ιθώμης, λόγο του αρχαιολογικού χώρου και ακολουθεί ο δήμος Λεύκτρου ,της Καλαμάτας.Οι υπάρχοντες ναοί 5-15 αιώνα είναι αναλυτικά. Τον 5-9 αιώνα είναι 11, 10-11 αιώνα 26, 12 αιώνα 17, 13 αιώνα 23, 13-14 αιώνα 16, 14-15 17 και αχρονολόγητοι-άγνωστοι 51. Σύνολο 161.Σε 7 δήμους της Μεσσηνίας δεν υπάρχουν βυζαντινοί ναοί και θα πρέπει να γίνει μια επιτόπια μελέτη , έρευνα καταγραφή για την επιβεβαίωση της αλήθειας. Όμως υπάρχουν βυζαντινοί ναοί οι οποίοι είναι σοφατισμένοι - ασβεστωμένοι και έχουν εξαφανιστεί τα αρχικά χαρακτηριστικά τους, όπως είναι στη Βαλύρα οι ναοί Αγιάννης Ριγανάς και άγιος Νικόλαος τον οποίο αναφέρει και ο περιηγητής Πουκεβίλ, Βλαχόπουλο και αλλού. Άρα δεν είναι ο πραγματικός αριθμός βυζαντινών ναών..Αν μετρηθούν και τα κάστρα, οχυρά, γεφύρια, τειχίσματα, νερόμυλοι, καλντερίμια και παλιά σπίτια ο αριθμός των μνημείων του βυζαντινού πολιτισμού στη Μεσσηνία είναι αρκετά μεγαλύτερος.Οι ναοί του 13ου αιώνα χτίζονται σύμφωνα με τη βυζαντινή αρχιτεκτονική παράδοση και είναι μικρών διαστάσεων μνημεία διαφόρων αρχιτεκτονικών τύπων με ατομικές και συλλογικές χορηγίες. Στη φραγκική διοίκηση οι ναοί είναι κυρίως σταυρεπίστεγοι με φροντισμένη τοιχοποιία και παλαιολόγεια ζωγραφική όπως φαίνεται από τους ναούς στον Άγριλο, Αριστοδήμειο, Πήδημα, Αίπεια,Ανδρούσα, Βραχοπαναίτσα, Λατζουνάτο και Άνω Άμφεια.Στα περάσματα από Λακωνία προς Μεσσηνία και αντίστροφα Αλαγονία, Γαρδίκι και Πολιανή υπάρχουν αρκετοί ναοί. Η Πολιανή έχει 72 ναούς από τους οποίους λειτουργούν οι 30 και το όνομα έχει προέλθει από την έκφραση {πολλοί ναοί}. Εκεί υπάρχει και το ερειπωμένο σπίτι του Παπαφλέσσα, το οποίo σύντομα θα πρέπει να το επισκευάσουμε, μιας και ο Ιμπραήμ που τον σκότωσε , τον τίμησε με το φίλημα.
Σήμερα, όσο ποτέ επιβάλλεται η ενσωμάτωση της μνημειακής πολιτιστικής μας κληρονομιάς στην κοινωνική ζωή του τόπου μας.
Σήμερα, όσο ποτέ επιβάλλεται να διαφυλάξουμε ότι απέμεινε από την καταστροφή που προκαλέσαμε εμείς οι ίδιοι και τα διάφορα φυσικά φαινόμενα.Από εδώ και πέρα αν εξακολουθούμε να επιμένουμε ότι είμαστε στο λίκνο του Πολιτισμού στην Ευρώπη που ανήκουμε , πρέπει να το αποδείξουμε εδώ και τώρα, με τις πράξεις μας.Γραφών δε γνώσης τειχίζει την διάνοιαν, καθαίρει το συνειδός, ανασπά τα ανελεύθερα πάθη, φυτεύειν την αρετήν, μετάρσιον ποιείν τον λογισμόν, ο μελετών τας γραφάς.
Σημείωση. Εγώ δεν είμαι ειδικός, αλλά αφού «δημιουργήσαμε απολύτως τίποτε», ας αναλάβουν οι ειδικοί τη σκυτάλη για τη συστηματική καταγραφή, επιστημονική έρευνα, κατηγοριοποίηση, διάσωση, προβολή και μελέτη του βυζαντινού μνημειακού πλούτου και πολιτισμού της Μεσσηνίας, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό και να αναλάβει κάποιος φορέας, την έκδοση του υλικού αυτού σε ένα καλαίσθητο έντυπο, για θρησκευτικό, ιστορικό, περιηγητικό και φυσιολατρικό τουρισμό.
Οδοιπορικό στους βυζαντινούς ναούς της Κεντρικής Μεσσηνίας
1. Αγία Τριάδα (Άνω Πόλη Κυπαρισσίας). Ο ναός δεν φαίνεται να είναι βυζαντινός με την πρώτη ματιά. Πηγαίνοντας όμως στο πίσω μέρος του ναού υπάρχει κεραμοπλαστικός διάκοσμος που δείχνει τη βυζαντινή καταγωγή του ναού. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Κυπαρισσίας, στο δρόμο προς το κάστρο. Υπάρχουν απέναντι απομεινάρια δημόσιων λουτρών. Στο δρόμο προς το κάστρο υπάρχουν παλιές κατοικίες με καμάρες και μπαλκόνια τα οποία θα πρέπει να συντηρηθούν. Η θέα από το κάστρο είναι μαγευτική, απολαμβάνοντας βουνό, θάλασσα και την πόλη της Κυπαρισσίας.
2-3. Αετός-Μάλθη. Στον Αετό, στο προαύλιο του ενοριακού ναού υπάρχει το μικρό βυζαντινό κτίσμα, η κοίμηση της Θεοτόκου, που έχει γίνει στόχος αρχαιοκάπηλων. Είναι πλούσιο σε τοιχογραφίες που έχουν υποστεί καταστροφές από τα σπαθιά των τούρκων. Υπάρχουν επίσης και σπάνιες φορητές εικόνες. Φεύγοντας από Αετό και πηγαίνοντας προς Μάλθη, από το χωματόδρομο, στρίβουμε δεξιά και στα 300 μέτρα υπάρχει ο σπηλαιώδης ναός της Ζωοδόχου πηγής.
4. Άγιος Νικόλαος Ριζοχωρίου. Πηγαίνοντας στο χωριό Κοπανάκι και περνώντας τις γραμμές του τραίνου στα 2 περίπου χιλιόμετρα, σε μια ανηφόρα, αριστερά βρίσκεται το κοιμητήριο του Ριζοχωρίου. Εκεί βρίσκεται ο ναός του αγίου Νικολάου.
5. Άγιος Κωνσταντίνος Κόκλα. Στη διαδρομή Καλαμάτα- Κυπαρισσία, μπαίνοντας στην είσοδο του χωριού, συναντάμε τον ενοριακό ναό άγιο Κωνσταντίνο. Στρίβουμε αμέσως δεξιά και μετά τη στάνη στρίβουμε αριστερά στο χωματόδρομο που οδηγεί στο ναό. Είναι σοφατισμένος και δίπλα του υπάρχει μεταλλικό καμπαναριό. Απέχει 900 μέτρα από την εθνική οδό. 500 μέτρα μεσημβρινά από την προϊστορική ακρόπολη ,στη Μάλθη, υπάρχουν ερείπια βυζαντινού ναού, δίπλα σε πηγή. Σε κοντινή απόσταση από το ναό, περνώντας το ποτάμι, ανατολικά του υπάρχει θολωτός μυκηναϊκός τάφος του οποίου τα ευρήματα υπάρχουν στο αρχαιολογικό μουσείο Καλαμάτας και είναι ο σπουδαιότερος από αρχιτεκτονική άποψη.
6-7. Βραχοπαναίτσα- Άγιος Στέφανος Ραμοβουνίου. Στο δρόμο Καλαμάτας –Κυπαρισσίας, μετά τη στροφή ,πριν τη γέφυρα της σιδηροδρομικής στρίβουμε αριστερά στο χωματόδρομο και οδηγεί στο σπηλαιώδη ναό της Βραχοπαναίτσας. Δίπλα της ρέει ο ποταμός Ξάστερος. Η έρευνα –μελέτη της Βραχοπαναίτσας έγινε πρόσφατα από την υπεύθυνη της 26ης ΕΒΑ, Αλμπάνη Βιργινία. Δίπλα της ρέει ο ποταμός Ξάστερος που μέχρι το 1960 με το νερό του κινούνταν νερόμυλοι.
Γυρνώντας πίσω μετά το χωριό Βασιλικό στρίβουμε πάλι αριστερά που οδηγεί στον ανδριάντα του Κολοκοτρώνη. Ογδόντα μέτρα νότια, βρίσκεται ο ναός του αγίου Στεφάνου και από κάτω στο ανατολικό μέρος αναβλύζει πηγή. Εκεί κοντά υπάρχει το κάστρο του χωριού Μήλα, που παλιά ήταν η βαρονία της Γκριτζένης, το χωριό Μήλα και η Αρχαία Μάλθη.
8-12. Άγιος Αθανάσιος Καλλιρόης- Μονή Ταξιαρχών Πολίχνης-Φονεμένη (Φανερωμένη), Κοίμηση Θεοτόκου στο Αγριλόβουνο, Μυστήρια Ανδανίας. Στη διαδρομή Κυπαρισσίας- Καλαμάτας στρίβουμε δεξιά, στην είσοδο του χωριού Καλλιρόη. Αμέσως μετά την είσοδο υπάρχει ναός με διβάρι. Συνεχίζουμε ευθεία (δεν πάμε προς το χωριό) και στα 30 μέτρα στρίβουμε αριστερά σε ένα στενό που οδηγεί στον ναό άγιο Αθανάσιο.
Στην είσοδο του χωριού Καλλιρόη στρίβουμε αριστερά και μετά το νεκροταφείο συναντάμε το χωριό Πολίχνη. Εκεί υπάρχει το Διβάρι που τελούνταν τα μυστήρια της Ανδανίας, οι Καμάρες που βρέθηκαν οι επιγραφές των μυστηρίων και στην κορυφή της Πολίχνης υπάρχει η μονή των Ταξιαρχών με πύργο, πηγάδι και πανταχόθεν πανοραματική θέα.
Στη διαδρομή Πολίχνη Κωνσταντίνους, βγαίνοντας από το χωριό Πολίχνη μετά από 300 μέτρα, στην ανηφόρα, στρίβουμε αριστερά στο χωματόδρομο ο οποίος οδηγεί στη Φονεμένη. Εκεί υπάρχουν πολλοί αρχαίοι τάφοι, είναι περιφραγμένη και έχει πανοραματική θέα σε όλη τη στενυκληρική πεδιάδα. Η Φονεμένη αναφέρεται στο Χρονικό του Μορέως.
Στο χωριό Κωσταντίνους, στον ενοριακό ναό υπάρχουν στη είσοδο δεξιά και αριστερά εντοιχισμένες οι πλάκες με τα άρθρα των μυστηρίων της Ανδανίας. Πηγαίνοντας προς Διαβολίτσι κατευθυνόμαστε προς το χωριό Αγριλόβουνο που υπάρχει ο βυζαντινός ναός της κοίμησης της Θεοτόκου, μέσα στον προαύλιο χώρο του ενοριακού ναού, με σπάνιες τοιχογραφίες και σπουδαιότερη την τρισυπόστατη Παναγία, (κοιμωμένη-μητέρα-ουρανούς).
13-17. Άγιος Αθανάσιος- Ιωάννης- Γεώργιος-Κωνσταντίνος- Παναίτσα Στενυκλάρου. Στη διαδρομή Καλλιρόη –Στενύκλαρο 200 μέτρα πριν το χωριό ,δεξιά σε ύψωμα συναντάμε την ερειπωμένη τρίκλιτη βασιλική με 2 πέτρινα θυσιαστήρια, την οποία κατέστρεψε ο Ιμπραήμ. Στην είσοδο του χωριού στρίβουμε αριστερά και συναντάμε τον Αγιάννη που βρίσκεται δίπλα σε διβάρι και λίγο νοτιοδυτικά υπάρχει ο άγιος Γεώργιος. Το βάθρο της αγίας τράπεζας του ναού αναφέρεται στον Ιεροφάντη Μνασίστρατο, ο οποίος τελούσε τα μυστήρια της Ανδανίας. Έξω στο προαύλιο υπάρχει αρχαίος κίονας και ανατολικά του ναού υπάρχει τάφος της οικογένειας Μαρμαρά ,διατηρητέο μνημείο. Συνεχίζοντας τη διαδρομή, στην έξοδο του χωριού συναντάμε το νεκροταφείο. Βορειοδυτικά του κοιμητηρίου, στα 20 μέτρα, υπάρχει ο Άγιος Κωνσταντίνος. Ο χωματόδρομος, ανατολικά του κοιμητηρίου, σε απόσταση 600 μέτρων οδηγεί στην Παναίτσα η οποία έχει πολλούς τάφους που μοιάζουν με τους τάφους της Φονεμένης, που αναγράφεται στο Χρονικό του Μορέως, στη μάχη στο Μακρυπλάγι, στην περιοχή των Λάκκων. Εδώ είχε στρατοπεδεύσει και ο Θ. Κολοκοτρώνης, στην επανάσταση του 1821.
Η Στενύκλαρος ήταν η πρωτεύουσα του Βασιλιά Κρεσφόντη και εκεί έγιναν πολλές μάχες μεταξύ Μεσσηνίων- Σπαρτιατών, στη διάρκεια των Μεσσηνιακών πολέμων. Δολοφονήθηκε με τη συνεργασία της γυναίκας του Μερόπης και έγινε διάδοχος ο γιος του Αίπυτος.
18-20. Άγιος Αθανάσιος –Παναίτσα, ΤαξιάρχεςΣκάλα-Μελιγαλά Στη διαδρομή τοπυ επαρχιακού δρόμου Βαλύρα- άγιος Φλώρος υπάρχει πινακίδα που σε οδηγεί στον ναό αγίου Αθανασίου. Είναι σοφατισμένος και δεν δείχνει τίποτε το βυζαντινό. Στην ίδια διαδρομή 300 μέτρα πριν τη δεύτερη γέφυρα στρίβουμε δεξιά και αμέσως πάλι αριστερά. Στα 100 μέτρα βρίσκεται η Παναίτσα με καμπάνα κρεμασμένη σε δέντρο (βελανιδιά που το βελανίδι μοιάζει με κάστανο). Έχει σκαλιά , τοιχογραφίες, και παλιά λειτούργησε σαν κρυφό σχολειό. ‘Έχει οπτική επαφή με τον Αγιάννη Βαλύρας. Γιορτάζεται κυρίως από τους κατοίκους της Σκάλας, στις 15 Αυγούστου. Μετά από 200 μέτρα βρίσκονται οι πηγές του Παμμίσου, από τις οποίες υδρεύονται αρδεύονται πολλά χωριά, ο ναός του Παμμίσου δίπλα στο μεγάλο μάτι, το ιχθυοτροφείο, ο πλάτανος διατηρητέο μνημείο της φύσης συνδεδεμένος με πολλά ιστορικά γεγονότα, στην επανάσταση του 1821.
Στην έξοδο του Μελιγαλά προς Ζευγολατιό υπάρχει ο ναός των Ταξιαρχών που το καλοκαίρι του 2009 επισκευάζεται.
21-2. Αγία Κυριακή- Ερειπωμένος ναός Κάστρου Πηδήματος. Στην εθνική οδό Τρίπολη –Καλαμάτα στρίβουμε αριστερά στην είσοδο του χωριού Πηδήματος. Στα 900 μέτρα συναντάμε επιγραφή που αναφέρει το ναό, στρίβουμε αριστερά σε χωματόδρομο και στα 50 μέτρα βρίσκεται ο ναός της αγίας Κυριακής. Εσωτερικά είναι γεμάτη τοιχογραφίες. Επιστρέφοντας και πηγαίνοντας προς το χωριό Πήδημα συναντάμε το αντλιοστάσιο που προμηθεύει νερό την Καλαμάτα. Απέναντι έχει μονοπάτι που οδηγεί στο Κάστρο των Παλαιολόγων και στην είσοδο υπάρχει ο ερειπωμένος ναός. Το μονοπάτι καθάρισε πέρυσι η αρχαιολογική υπηρεσία Καλαμάτας. Από εκεί ψηλά η θέα είναι μαγευτική. Έχει οπτική επικοινωνία με το Βουλκάνο, τις πηγές του ποταμού Άρι και τους παλιούς νερόμυλους και νεροτριβές, που ήταν παλιά ιδιοκτησία του Κολοκοτρώνη.
23-26. Χαλεβού-Υπαπαντή- Άγιος Σπυρίδων- Άγιος Χαράλαμπος, Άγριλος. Συνεχίζοντας τη διαδρομή Πήδημα- Άγριλος, στην πλατεία του Πηδήματος, στρίβουμε δεξιά προς Άγριλο. Φτάνοντας στο χωριό Άγριλο, στην έξοδο του, απέναντι στο βουνά υπάρχουν 4 ναοί από τους οποίους οι 3 είναι βυζαντινοί. Η Υπαπαντή είναι πλούσια σε τοιχογραφίες και ο Άγιος Χαράλαμπος είναι πλούσιος σε κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Η θέα είναι μαγευτική. Στο χωριό υπάρχουν κατεστραμμένα πολλά παλιά σπίτια με καμάρες τα οποία θα πρέπει να επισκευαστούν και διασωθούν.
Στη διαδρομή Άγριλος- Πολιανή, πριν το γεφύρι στρίβουμε δεξιά στο χωματόδρομο και μετά από 100 μέτρα στρίβουμε αριστερά. Ακολουθώντας το χωματόδρομο στα 500 μέτρα συναντάμε τη Χαλεβού, η οποία έχει ανακαινιστεί πρόσφατα, με κονδύλια από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Στον ΄Αγριλο υπάρχει σε πλήρη εγκατάλειψη λιοτρίβι με όλο τον εξοπλισμό του
27-30.Τίμιος Σταυρός, Κοίμηση Θεοτόκου, Άγιος Παντελεήμων, Παλιά Μοναστήρια Πολιανής. Συνεχίζουμε τη διαδρομή Αγρίλου - Πολιανής. Στην είσοδο της Πολιανής μας υποδέχεται η προτομή του Παπαφλέσσα. Στην πλατεία του χωριού υπάρχουν οι 4 εκκλησίες, που έχουν επισκευαστεί και έχουν αλλοιωθεί τα χαρακτηριστικά τους. Δίπλα από τις 2 εκκλησίες βρίσκεται το ερειπωμένο σπίτι του Παπαφλέσσα. Οι τοπικοί και πολιτικοί άρχοντες έχουν υποσχεθεί πολλά «θα» για την επισκευή του. Η Πολιανή έχει προέλθει από την λαϊκή έκφραση «Πολλοί Ναοί» ή από το σλαβικό Πολάνιουμ που σημαίνει επίπεδη επιφάνεια. Υπάρχουν στο χωριό 72 ναοί από τους οποίους λειτουργούν οι 30. Μετά την Πολιανή είναι το χωριό Δυρράχι, γενέτειρα του Παναγιώτη Κεφάλα ο οποίος σκοτώθηκε στο Μανιάκι και είχε στρατιώτη τον παππού μου Λύρα Αθανάσιο, στοιχεία που έχω βρει από τα γενικά αρχεία του κράτους. Οι αδελφοί Πελεκάση επαναλειτούργησαν το νερόμυλο και με το όνομα αυτό υπήρχε πατριάρχης στην βυζαντινή αυτοκρατορία.
31-42. Άνω Άμφεια, Μικρομάνη, Αιθαία, Αίπεια, Άνθεια και Αντικάλαμος. Αγιάννης, Αγιάννης, Άγιοι Ανάργυροι, Κοίμηση Θεοτόκου, Κοίμηση Θεοτόκου, Άγιος Γεώργιος, Αγιος Νικόλαος, Καθολικό Μονής Ελληνικών, Άγιος Μερκούριος, Άγιος Δημήτριος, Αγιάννης Σκρούμπεης. Γυρνώντας πίσω από την Πολιανή συναντάμε πριν τη σπηλαιώδη εκκλησία, τον Αγιάννη στον οποίο υπάρχουν κατακόμβες. Φτάνοντας στην Άνω Άμφεια, στο παλιό άσυλο υπάρχει ο Αγιάννης. Πηγαίνοντας προς Κάτω Άμφεια και φθάνοντας στο γήπεδο, πίσω ακριβώς υπάρχει η Παναίτσα με τοιχογραφίες στο ιερό, επισκευαζόμενη, αλλά παραποιημένα τα βυζαντινά της στοιχεία. Επιστρέφοντας πίσω και βγαίνοντας από το χωριό στη διαδρομή Άμφεια-Καλαμάτα υπάρχει πινακίδα που οδηγεί σε χωματόδρομο ο οποίος καταλήγει στο σπηλαιώδη ναό Άγιοι Ανάργυροι με πλούσιες τοιχογραφίες, σε απόσταση 1200 μέτρα. Συνεχίζοντας τη διαδρομή φτάνουμε στη Θουρία και μετά τα φανάρια φτάνουμε στην πλατεία της Μικρομάνης που είναι στην πλατεία του χωριού η κοίμηση της Θεοτόκου, μετόχι της μεγίστης Λαύρας του αγίου Όρους. Δυτικά του ενοριακού ναού στα 100 μέτρα υπάρχει το βυζαντινό κτίσμα, ο ναός του Σωτήρος Στο χωριό Αιθαία στα 900 μέτρα από το κεντρικό δρόμο υπάρχει ο βυζαντινός ναός Άγιος Δημήτριος και από άλλη διαδρομή στα 300 μέτρα ο αγιος Μερκούριος. Η υπόδειξη έγινε το καλοκαίρι του 2009 από το Δημήτριο Φατούρο. Γυρνώντας πίσω συναντάμε το χωριό Αίπεια που υπάρχουν οι ναοί Άγιος Γεώργιος δεξιά της διαδρομής, 30 μέτρα από το δρόμο. Στα 50 μέτρα προς Τρίπολη, στρίβουμε αριστερά στη θέση Γεράνεια βρίσκεται ο ναός του αγίου Νικολάου, με χαρακτηριστικά γοτθικά στοιχεία, σε απόσταση 150 μέτρα από την εθνική οδό. Στην ΄Ανθεια παίρνουμε το δρόμο προς το μοναστήρι που συναντάμε τη μονή Ελληνικών με το καθολικό. Επιστρέφοντας πίσω στη διαδρομή προς Τρίπολη, αριστερά ο χωματόδρομος οδηγεί στα Ρωμαϊκά Λουτρά. Στην περιοχή υπάρχουν πινακίδες με θολωτούς και Μυκηναϊκούς τάφους και Μυκηναϊκή νεκρόπολη. Οι πόλεις Άνθεια, Αμφεια, Αίπεια ήταν από τις 7 πόλεις που έδινε ο Αγαμέμνονας στον Αχιλλέα αν παντρευόταν μια από τις 3 κόρες τους (Ιλιάδα Ραψωδία Ι, στίχοι 144-155). Κοντά το νοσοκομείο Καλαμάτας μεταξύ των χωριών Αντικάλαμου-Σπερχογείας υπάρχει ο Αγιάννης Σκρούμπεης, σπηλαιόβιος ναός.
Στη διαδρομή Μικρομάνη-Αρις, φτάνουμε στο φράγμα του Παμμίσου, και κάθε καλοκαίρι γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις.
43-50. Καλαμάτα-Άνω Βέργα. Άγιοι Απόστολοι, Μονή Καλογραιών, Άγιος Δημήτριος, άγιος Χαράλαμπος, Προφήτης Ηλίας, Άγιος Χαράλαμπος, αγία Παρασκευή, Άγιος Νικόλαος. Στην πλατεία της Καλαμάτας βρίσκονται οι άγιοι Απόστολοι. Εδώ έγινε η δοξολογία της κήρυξης της επανάστασης του 1821 από τους οπλαρχηγούς Κολοκοτρώνη- Παπαφλέσσα-Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Ανατολικά της Υπαπαντής βρίσκεται η Μονή Καλογραιών που συνεχίζεται η παράδοση της ύφανσης του μεταξιού. Στη βόρεια πλευρά εξωτερικά και νότια υπάρχουν κεραμοπλαστικά και ιδεογράμματα. Ανατολικά του μοναστηριού υπάρχει το κοιμητήριο, στο οποίο βρίσκεται ο βυζαντινός ναός Άγιος Χαράλαμπος.
Στη διαδρομή Καλαμάτας –Σπάρτης, μετά τη λαχαναγορά, στην ανηφόρα αριστερά υπάρχει το δημοτικό σχολείο. Ανατολικά του δημοτικού σχολείου στη θέση «Τούρλες» υπάρχει ο βυζαντινός ναός άγιος Δημήτριος. Εκεί ήταν η ακρόπολη, το σημερινό κάστρο της Καλαμάτας της αρχαίας πόλης Φαραί. Το 1204 ο Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος Α ανακαίνισε και το έδωσε προίκα στην κόρη του Ισαβέλλα (Ιζαμπώ). Επιστρέφοντας πίσω προς λαχαναγορά ,στρίβουμε δεξιά προς Κουταλά και μετά το άσυλο υπάρχει ο σοφατισμένος ναός του Προφήτη Ηλία με πλούσιες τοιχογραφίες. Στα 500 μέτρα προς το χωριό Κουταλά υπάρχει ο σπηλαιώδης ναός του αγίου Χαραλάμπους. Στην άνω Βέργα υπάρχουν 2 βυζαντινοί ναοί η αγία Παρασκευή και άγιος Νικόλαος.
51-59. Άγιος Κωνσταντίνος, άγιος Βλάσσης, Βαλτοκκλησιά, Παναίτσα, προφήτης Ηλίας, αγία Παρασκευή, Αγιάννης, άγιος Πέτρος, Βαλύρα.
Στη διαδρομή Μελιγαλά- Σκάλα- Αρχαία Μεσσήνη συναντάμε μετά τη Σκάλα το χωριό Βαλύρα, έδρα του δήμου Ιθώμης. 300 μέτρα μετά την είσοδο του χωριού ,δεξιά, υπήρχε ο ναός του αγίου Κωνσταντίνου ο οποίος ήταν μονόκλιτος. Καταστράφηκε και δεν υπάρχουν ίχνη του. Περνώντας την πλατεία του χωριού στρίβουμε αμέσως δεξιά, και στα 300 μέτρα στρίβουμε αριστερά, που μας οδηγεί στο εκκλησάκι άγιος Νικόλαος , ο οποίος έχει καεί 2 φορές και δεν θυμίζει τίποτε το βυζαντινό, επειδή έχει σοφατιστεί. Τον αναφέρει ο περιηγητής Πουκεβίλ, γιατί τα παλιά χρόνια ήταν εκεί χάνια και πέρασμα. Επιστρέφοντας πίσω και πηγαίνοντας προς Μεσσήνη πρίν τη γέφυρα στρίβουμε αριστερά. Στο ελαιοτριβείο των αδελφών Χαραλαμπόπουλοι ,απέναντι υπάρχει ο άγιος Βλάσσης με τον καλύτερο κεραμοπλαστικό διάκοσμο σ’ όλη τη Μεσσηνία. Γυρνώντας πίσω και περνώντας τη γέφυρα, στρίβουμε αμέσως δεξιά και στα 50 μέτρα συνεχίζουμε δεξιά το χωματόδρομο. Στα 100 μέτρα είναι η Παναίτσα που δίπλα της είναι αρχαίο πηγάδι. Παλιά πριν το 1936 λεγόταν Ιωάννης Χρυσόστομος γιατί οι Βαλυραίοι έφτιαξαν πριν το γεφύρι μπεζεστένι και γινόταν εμποροπανήγυρη κάθε Σεπτέμβρη, το οποίο αργότερα με παρέμβαση των κατοίκων του Μελιγαλά καταργήθηκε, γιατί τις ίδιες ημέρες έκαναν και αυτοί εμποροπανήγυρη. Συνεχίζοντας ευθεία στα 800 μέτρα συναντάμε το Γοργόρεμα, που δίπλα του είναι ο ναός της αγίας Παρασκευής, ο οποίος χρειάζεται επισκευή. 300 μέτρα πριν στα υψώματα δυτικά υπάρχουν τα απομεινάρια του προφήτη Ηλία. Γυρνώντας πίσω και πηγαίνοντας προς Βουλκάνο την πρώτη στάνη που συναντάμε στρίβουμε στο χωματόδρομο αριστερά και στα 650 μέτρα συναντάμε τον Αγιάννη Ριγανά, ο οποίος είναι και αυτός ασβεστωμένος και έχει οπτική επαφή με την Παναίτσα, στο Καμάρι. Νότια στα 300 μέτρα υπάρχει ο ερειπωμένος ναός στη θέση Σέλικο και δίπλα είναι καλντερίμι που οδηγεί στο μοναστήρι. Μετά το γήπεδο της Βαλύρας υπάρχει τεχνητός λόφος με πεύκα και υπάρχουν απομεινάρια της Βαλτοκκλησιάς.
60-63. Αγιος Πέτρος, Άγιος Βλάσσης, Αγία Μαρίνα ερειπωμένος ναός στο Κλημέντι, Λάμπαινα. Στη διαδρομή Βαλύρα Βουλκάνο στη διασταύρωση με το χωρίο Λάμπαινα στρίβουμε προς Λάμπαινα. Στα 300 μέτρα στρίβουμε αριστερά στο χωματόδρομο και στα 850 μέτρα συναντάμε τον ερειπωμένο ναό άγιο Πέτρο. Συνεχίζοντας πίσω την επιστροφή προς Λάμπαινα συναντάμε την αγία Μαρίνα, 800 μέτρα από το τέλος του χωριού, την παλιά βρύση του χωριού, και τον άγιο Βλάσση,700 μέτρα από τη διαδρομή Βαλύρα Μεσσήνη. Οι 2 ναοί απέχουν μεταξύτους απόσταση 400 μέτρα , συνεχίζοντας το χωματόδρομο από τον ένα στον άλλο. Στη διαδρομή Λάμπαινα Αρχαία Μεσσήνη, στη θέση Κλημέντι υπάρχει ερειπωμένος ναός κάτω από μια ξυλοκερατιά, σε ένα ύψωμα.
64-73. Αγιος Νικόλαος –Γεώργιος, Παλιά Επισκοπή, Ανάργυροι, Σαμαρίνα, αγία Παρασκευή, αγιος Λάζαρος, αρχαίος ναός, τείχισμα Αριστοδήμειο- Αγριλιά, Ανδρούσα, Μαγγανιακό. Συνεχίζοντας τη διαδρομή Λάμπαινα Μεσσήνη συναντάμε στο 1 χιλιόμετρο το χωριό Αριστοδήμιο. Στη διασταύρωση στρίβουμε δεξιά και στα 300 μέτρα πάλι στρίβουμε δεξιά, σε απόσταση 500 μέτρων στρίβουμε αριστερά στον χωματόδρομο στα 250 μέτρα και συναντάμε το εκκλησάκι άγιο Νικόλαο. Γυρνώντας πίσω στη διασταύρωση πηγαίνουμε προς Ανδρούσα και στα 3 χιλιόμετρα συναντάμε του αγίους Αναργύρους με πλατάνια και πηγή. Φτάνοντας στο χωριό Ανδρούσα συναντάμε στην είσοδο του χωριού το κοιμητήριο. Εκεί υπάρχει ο άγιος Γεώργιος. Δίπλα βρίσκεται το κάστρο της Ανδρούσας και ερείπια από την παλιά επισκοπή, που λειτούργησε σαν σχολείο δημοτικό-γυμνάσιο-λύκειο. Βγαίνοντας από το χωριό Ανδρούσα με κατεύθυνση προς Αρχαία Μεσσήνη, έξω από την πόλη συναντάμε το παλιό υδραγωγείο και σε 3 περίπου χιλιόμετρα υπάρχει πινακίδα που σε οδηγεί στη Σαμαρίνα. Βόρεια υπάρχουν τα ερείπια της αγίας Παρασκευής και παραπάνω ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Λαζάρου. Δυτικά της Σαμαρίνας υπάρχει αρχαία δεξαμενή και νότια αρχαίο πηγάδι. Συνεχίζοντας τη διαδρομή φτάνουμε στο χωριό Μαγγανιακό. Ανατολικά της πλατείας υπάρχει ένας πύργος και ερειπωμένος ναός, και δυτικά του χωριού υπάρχει αρχαίο κάστρο. Απέναντι στον Ψωριάρη υπάρχει αρχαίο τείχισμα και αρχαίος ναός του Ήλιου.
Στη φραγκοκρατία ήταν μόνιμος στρατός φράγκων ιπποτών και το 1308 έγινε έδρα επισκοπής πατριάρχης ήταν ο ανδρουσιανής καταγωγής Αθανάσιος. Οι άγιο Απόστολοι Καλαμάτας, η Σαμαρίνα και το Αντρομομονάστηρο, ανακαινίστηκαν, από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο με δικά του έξοδα. Ο ναός του κοιμητηρίου Άγιος Γεώργιος έχει γοτθικά χαρακτηριστικά. Νότια της Ανδρούσας βρίσκεται το χωριό Σπιτάλι που είχαν εγκατασταθεί οι φραγκοκαλόγεροι και υπάρχουν απομεινάρια του νοσοκομείου που είχαν δημιουργήσει.
74-5. Ανδρομονάστηρο- Λαζαρος, Πετράλωνα. Συνεχίζοντας τη διαδρομή φτάνουμε στο χωριό Πετράλωνα, Βγαίνοντας από το χωριό στρίβουμε δεξιά και στα 1000 μέτρα βρίσκεται ο μεγαλοπρεπής ναός το Ανδρομονάστηρο. Το μεγαλόπρεπο αυτό κτίσμακαι ανατολικά του το αρχαίο μονότοξο γεφύρι χρειάζονται άμεσα αποκατάσταση, πριν καταρρεύσουν. Σχετίζεται άμεσα με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο και τον πατριάρχη Κων\λεως Αθανάσιο, καταγόμενο από Ανδρουσα. Ο ναός τα κελιά και οι πύργοι βρίσκονται σε πλήρη εγκατάλειψη. Παλιά όλη η περιοχή γιόρταζε ,στις 6 Αυγούστου, με τηγανητό βακαλάο και τομάτα έθιμο που τώρα έχει εκλείψει, κάτω από τη σκιά των πλατανιών και το δροσερό νερό της βρύσης που αναβλύζει από το ιερό. Από την πηγή αυτή υδρεύονται τα γειτονικά χωριά και η Ανδρούσα
Δυτικά στα 50 μέτρα υπάρχει ο δίπατος ναός άγιος Λάζαρος που ήταν κοιμητήριο.
76-7. Άγιος Σπυρίδωνας- Νικολάος, Ζερμπίσια. Στα διαδρομή Αρχαία Μεσσήνη-Ζερμπίσια, συναντάμε στη διασταύρωση την προτομή του χιλίαρχου Κορμά και πριν το χωριό στη βρύση στρίβουμε δεξιά στο χωματόδρομο. Στα 100 μέτρα υπάρχει ο ναός του αγίου Νικολάου. Επιστρέφοντας πίσω και φτάνοντας στο κοιμητήριο του χωριού βρίσκεται ο άγιος Σπυρίδωνας ο οποίος επισκευάστηκε με την υπόδειξη της 26ης ΕΒΑ Καλαμάτας. Στη διαδρομή προς Μελιγαλά υπάρχουν τα απομεινάρια του εργοστασίου επεξεργασίας πυρολουσίτη-μαγγανίου, το οποίο ανατινάχτηκε από τους αντάρτες το 1944
78-87. Στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Μεσσήνης και στο χωριό Αρχαία Μεσσήνη υπάρχουν η μεγάλη βασιλική, η Ροτόντα, τα 2 φραγκοκκλήσια , το βυζαντινό κτίριο,παλαιοχριστιανικός ναός, χριστιανικός οικισμός και στο χωριό η Κλησα Κούκε, Κλήσα Πόρτη, Αγιάννης Ριγανάς, Κοιμητήριο Άγιος Νικόλαος. Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου υπάρχει το κοιμητήριο και ο ναός του αγίου Νικολάου. Νότια του ναού υπάρχει εντοιχισμένη επιγραφή ,εσωτερικά υπάρχουν κίονες και στο κεραμοπλαστικό διάκοσμο υπάρχουν μεγάλοι σταυροί που μοιάζουν με τους σταυρούς του άγίου Χαραλάμπου ,στον Άγριλο. Αμέσως στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, βορεινά υπάρχει η Κλήσα Κούκε και μετά την Αρκαδική Πύλη στα 1200 μέτρα δεξιά του δρόμου δυτικά στα 150 μέτρα, υπάρχει η Κλήσα Πόρτη. Στην πλατεία του χωριού πάνω από την πηγή Κλεψύδρα υπάρχει ο Αγιάννης Ριγανάς.
88-93 Στις 2 κορυφές του Βουλκάνου υπάρχουν το Καθολικό της μονής Βουλκάνου, στη θέση Μπέτσι ερειπωμένος ναός που καλύπτεται από δέντρα και στην κορυφή Εύα ο αρχαίος ναός του Βάκχου, ο άγιος Βασίλειος ,οι Άγιοι Θεόδωροι και στην πλαγιά το Κάτω Μοναστήρι του Βουλκάνου. Γιορτάζουν στις 15 Αυγούστου και στις 19 Σεπτεμβρίου γίνεται η μεταφορά της εικόνας από το Πάνω Μοναστήρι, στη Μεσσήνη. Στο Βουλκάνο υπήρχαν οι 3 αρβανίτικοι οικισμοί Μπέτσι, Γκολέμι και Τζέμι.Τα χωριά αναφέρονται σε ονάματα αγωνιστών του 1821 που είχαν κάνει αίτηση για αριστεία (βλέπε Οδοιπορικό του Δήμου Ιθώμης, Γιάννη Δ. Λύρα 2005, σελίδες 19,23,26,87). Δεν υπάρχει καμιά έρευνα- μελέτη-καταγραφή για τα 3 αρβανίτικα χωριά.
Το καθολικό της μονής Βουλκάνου είναι το αξιολογότερο μνημείο της Μεσσηνίας. Κτίστηκε το 725 μ.χ. με υλικά της ακρόπολης και του τεμένους του Ιθωμάτα Δία, της Αρχαίας Μεσσήνης του όρους Ιθώμη, επί βασιλείας του αυτοκράτορα Λέων Γ Ίσαυρου (717-741). Λειτούργησε ως το 1625 μ.χ. γιατί μεταφέρθηκε στους πρόποδες του όρους, που κτίστηκε το νέο μοναστήρι. Γιορτάζουν τα 2 μοναστήρια στις 15 Αυγούστου και στις 20 Σεπτεμβρίου γίνεται λιτάνευση και μεταφορά της εικόνας από το Πάνω μοναστήρι στο μετόχι, στη Μεσσήνη με πλήθος κόσμου , από όλη τη Μεσσηνία και τις γύρω περιοχές. Το καθολικό του πάνω μοναστηριού έχει πλούσιες τοιχογραφίες που έγιναν από τους ναυπλιώτες αδελφούς Μόσχου το 1600. Το βάθρο της αγίας τράπεζας είναι αρχαίος κίονας με δυσανάγνωστες επιγραφές. Υπάρχουν 2 φωτανάματα και τα παράθυρα στα κελιά έχουν γοτθικά χαρακτηριστικά. Το μοναστήρι έχει πανοραματική θέα που σε αποζημιώνει, ειδικά τη νύχτα, βλέποντας κυκλικά τα χωριά της Μεσσηνίας, το Μεσσηνιακό Κόλπο, την Ζάκυνθο και Κεφαλονιά.
Το κάτω μοναστήρι συμμετείχε ενεργά πριν και μετά την επανάσταση του 1821, γιατί ήταν καταφύγιο αγωνιστών- πολεμιστών και στήριξε οικονομικά τον αγώνα. Το πλήρωσε ακριβά με την καταστροφή του, από τον Ιμπραήμ. Δυστυχώς οι τοπικές αρχές και η μητρόπολη δεν σεβάστηκαν τα καλντερίμια του (έχει μείνει ένα κομμάτι κοντά στο σκουπιδότοπο), τσιμεντώθηκε το πλακόστρωτο του Κάτω μοναστηριού, καταστράφηκε η Αρκαδική Πύλη, παραμένοντας ακόμη το γιατί.
Το 1992 στις περιβαλλοντικές εκδηλώσεις του σχολείου ,στην Πάτρα γνώρισα το γκραβουρίστα Γιώργο Τσονακίδη. Αποφασίσαμε από το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς να σχεδιάσουμε τα 2 μοναστήρια, τους ναούς στο Μυστρά, το κάστρο της Κυπαρισσίας και την μονή Αικατερίνης, στο Σινά. Το 1995 έγινε η παρουσίαση τους στο χώρο του Κάτω μοναστηριού, την ημέρα που γιορτάζει.
Το συγκριτικό πλεονέκτημα του Δήμου Ιθώμης με την ολοκλήρωση των έργων του αρχαιολογικού χώρου, τους αρχαίους και βυζαντινούς ναούς, τα μοναστήρια και τη Σαμαρίνα, δίνει στο Δήμο Ιθώμης τη δυνατότητα να γίνονται ποιοτικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες όλο το χρόνο, μιας και ο τουρισμός είναι η βαριά βιομηχανία στην Ελλάδα, συμβάλλοντας στο ΑΕΠ με ποσοστο20%. Στο αφανισμένο χωριό Μπέτσι υπήρχε βυζαντινός ναός με τα υλικά του οποίου χτίστηκε το νέο μοναστήρι του αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου. Πριν 10 χρόνια ο παλιός μαθητής μου Γεώργιος Καλογερόπουλος ,καταγωγή από το Νεοχώριο έιδε πολλές φορές σε ονειρά του τον άγιο Γεώργιο και το όραμα έγινε πραγματικότητα. Βρίσκεται σε λόφο πάνω από το χωριό, γενέτειρα της Μαρία Κάλλας και στο ποτάμι υπάρχει η εννεάστοη αρχαιότερη γέφυρα στην Ελλάδα, σε λειτουργία. Στην τοπική εφημερίδα της Μεσσηνίας «Μεσσηνιακός Λόγος» στις 3-9-2009 σελίδες 17-8, περιγράφει το χρονικό κατασκευής του νέου μοναστηριού.
95-100. Μετά την αρχαία Μεσσήνη συναντάμε το χωριό Αρσινόη με τους βυζαντινούς ναούς αγία Μαρίνα, άγιο Γεώργιο, άγιο Δημήτριο, άγιο Νικόλαο, προφήτη Ηλία και άγιο Πέτρο δίπλα σε πηγή.
91-117. Κουρτάκι, Βλαχόπουλο, Μεταμόρφωση, Πελεκανάδα, Τρίκορφο, Κορομηλιά, Λατζουνάτο, Κεφαλάβρυσο, Πλατανόβρυση, Παλαιό Λουτρο, Μάδενα, Μάνεση, Στέρνα και Χρυσοφόρα Αγιος Νικόλαος-Γεώργιος-Βασίλειος-Θοδωρος-Παλαιοχριστιανική, Αγιαννάκης, Πέτρος και Παύλος αγία Παρασκευή, Κοίμηση, σπηλαιώδης Λατζουνάτου, Κοίμηση, αγιο Ανάργυροι ,Θεολόγος. Κοίμηση, Μεταμόρφωση Σωτήρος. Στη διαδρομή Καλαμάτα- Μεσσήνη-Πύλο στο χωριό Ριζόμυλο, στρίβουμε δεξιά προς Βλαχόπουλο. Πριν το χωριό Κουρτάκι υπάρχει επιγραφή που σε οδηγεί στον άγιο Νικόλαο. Στις 22\5\2009 συνάντησα τους Καυκά Ευστάθιο και Παναγιώτη Μητρόπουλο που ήταν πρωτεργάτες και δωρητές και με δωρεά των κατοίκων έκαναν ανακαίνιση του ναού το 2000. Γιορτάζουν 2 φορές το χρόνο, 6 Δεκεμβρίου και τέλος Ιουλίου. Χρειάζεται επισκευή του δρόμου και κατασκευή στεγάστρου. Υπήρχε πινακίδα με τη χρονολογία και το δωρητή , η οποία εξαφανίστηκε με την ανακαίνιση και οικισμός με το όνομα Παζάρ –Πασά και κατοικούσαν τούρκοι στη Δροσιά και Νερόμυλο (Μίσχα). Για να προστατευτούν οι έλληνες από τους τούρκους φώναζαν. <Το παιδί στην αμασχάλη, το καζάνι στο κεφάλι και όλοι στο Μποντίκι>. Υπήρχε δέντρο (είδος βελανιδιάς) τεραστίων διαστάσεων, το ποίο κατέστρεψαν οι τούρκοι και μερικώς την εκκλησία .Απέναντι η περιοχή λέγεται «Εκκλησούλες» γιατί βρέθηκαν εκεί 7 κελιά. Το βάθρο της αγίας τράπεζας είναι αρχαίος κίονας και κάτω από την αγία τράπεζα υπήρχαν 3 όροφοι γεμάτοι οστά τα οποία μεταφέρθηκαν στο κοιμητήριο του χωριού. Ακολουθώντας τη διαδρομή Κουρτάκι –Βλαχόπουλου, φτάνουμε στο δημαρχείο, στην έξοδο του χωριού Βλαχόπουλο. Απέναντι βρίσκεται το κοιμητήριο με το σοφατισμένο ναό Άγιο Γεώργιο. Τον Ιούλιο- Αύγουστο γίνονται εργασίες αποκατάστασης του ναού, η μελέτη των θεμελίων του ,η διάσωση και προβολή του. Τα βυζαντινά του χαρακτηριστικά φαίνονται στη βάση του ανατολικού μέρους του ναού. Ανατολικά του δημαρχείου , η περιοχή ονομάζεται «Μοναστηράκι», έχουν βρεθεί πολλά κεραμοπλαστικά αποδεικνύοντας έτσι την ύπαρξη βυζαντινού οικισμού. Το δημαρχείο έχει πίνακα με ζωγραφική τη μάχη του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι. Δήμαρχος είναι ο συνάδελφος Περικλής Ψώνης ο οποίος μου έδωσε και τις πληροφορίες. Μετά το Βλαχόπουλο πριν το χωριό Μεταμόρφωση υπάρχει πινακίδα που οδηγεί σε χωματόδρομο. Στα 200 μέτρα βρίσκεται ο βυζαντινός ναός Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Υπάρχει πηγή και πλατάνια και η διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου που έγινε κατέστρεψε την αισθητική του. Πριν τη Μεταμόρφωση υπάρχει το χωριό Μανιάκι που βρίσκεται ο Ανδριάντας του Παπαφλέσσα και η Πυραμίδα, στη θέση Ταμπούρια. Παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής, μετά το Κουρτάκι ,στρίβουμε αριστερά προς Πελεκανάδα. Στη διαδρομή Πελεκανάδα- Αριστομένη, 400 μέτρα πριν τη γέφυρα του «αντρειωμένου» υπάρχει δεξιά δίπλα στο δρόμο ο βυζαντινός ναός άγιος Βασίλειος. Υπάρχουν άλλοι 2 βυζαντινοί ναοί , ο ένας είναι ερειπωμένος και ο άλλος είναι ο προφήτης Ηλίας Συνεχίζουμε τη διαδρομή προς Στρέφι και φτάνουμε στον οικισμό Χρυσοφόρα. Στο κέντρο της Χρυσοφόρας υπάρχει η κοίμηση της Θεοτόκου ή οποία επισκευάστηκε το 1999 με δωρεές των κατοίκων. Τα βυζαντινά της χαρακτηριστικά, λόγο επισκευής, υπάρχουν μόνο στον ανατολικό τοίχο της. Φεύγουμε από Χρυσοφόρα και φτάνουμε στο χωριό Στέρνα. Δίπλα στις βρύσες νοτιοδυτικά στα 25 μέτρα συναντάμε το βυζαντινό ναό άγιο Θόδωρο και την ερειπωμένη παλαιοχριστιανική εκκλησία. Απέναντι υπάρχει το μονότοξο γεφύρι, κατασκευής πριν το 1900. Στη διαδρομή Στέρνα –Μάνεση, στο χωριό Μάνεση σε περιφραγμένο χώρο βρίσκονται ίχνη του ναού Αγιαννάκη και 1500 μέτρα πριν το χωριό δεξιά σε πλούσιες πηγές, ο βυζαντινός ναός Πέτρου και Παύλου. Στη διαδρομή Μάνεση- Τρίκορφο, πριν φτάσουμε στο χωριό ,στρίβουμε δεξιά σε χωματόδρομο και στα 500 μέτρα στρίβουμε αριστερά, πάλι σε χωματόδρομο. Στα 1000 μέτρα συναντάμε την αγία Παρασκευή. Το καλοκαίρι του 2009 ο δρόμος προς το βυζαντινό κτίσμα ασφαλτοστρώθηκε. Γυρνώντας πίσω, φτάνουμε στο χωριό Τρίκορφο, και κατευθυνόμαστε στο χωριό Κορομηλιά. Πίσω από τον ενοριακό ναό βρίσκεται η κοίμηση της Θεοτόκου. Συνεχίζοντας τη διαδρομή Παλαιόκαστρο –Λατζουνάτο, πριν το κάστρο, στρίβουμε αριστερά, στο χωματόδρομο. Στα 1000 μέτρα υπάρχει ο σπηλαιώδης ναός, Κοίμηση της Θεοτόκου με πλούσιες τοιχογραφίες και μαγευτική θέα. Γιορτάζει κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου. Απέναντι υπάρχει το κάστρο του Σανφλάουρο το οποίο και καθαρίστηκε το καλοκαίρι του 2009 από την αρχαιολογική υπηρεσία Μεσσηνίας. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει η βρύση με επιγραφή του 1916 και τα αρχικά γράμματα των δημιουργών της. Συνεχίζοντας τη διαδρομή προς Τριπύλα , το αμέσως επόμενο χωριό είναι το Κεφαλόβρυσο στο κοιμητήριο του οποίου υπάρχει ερειπωμένος ναός. Πενήντα μέτρια νότια υπάρχει ο βυζαντινός ναός του Θεολόγου με πλούσιες τοιχογραφίες. Συνεχίζοντας τη διαδρομή νότια φτάνουμε στο χωριό Πλατανόβρυση. Στρίβουμε δεξιά και μετά τη βρύση στρίβουμε πάλι δεξιά και στην ανηφόρα στα 30 μέτρα υπάρχει ο ανακαινισμένος ναός κοίμηση της Θεοτόκου. Υπάρχει εγκαταλειμμένο λιοτρίβι με όλο τον εξοπλισμό του και πρέπει να αξιοποιηθεί. Γυρίζοντας πίσω κατευθυνόμαστε στο χωριό Βούταινα και φτάνουμε στο Παλαιό Λουτρό. Υπάρχει πινακίδα και σε χωματόδρομο 1100 μέτρων υπάρχει ο σπηλαιώδης ναός των Αγίων Αναργύρων που γιορτάζεται από χιλιάδες πιστούς ,την 1η Ιουλίου. Μέσα στο χώρο υπάρχει πηγάδι και στοά που κατέβαιναν οι άγιοι και οδηγούσε στο ποτάμι. Η οροφή του σπηλαίου είναι γεμάτη καπνούς , γιατί οι τουρκοι έκαψαν ζωντανους τους επαναστατημένους ‘Ελληνες το 1821. Η θέα είναι μαγευτική και απορώ γιατί δεν έχει δημιουργηθεί τελεφερίκ , ξενοδοχειακή μονάδα και αγροτοτουρισμός, επειδή υπάρχει το Κεφαλόβρυσο που υδρεύει την Πυλία και Τριφυλία και νότια υπάρχουν τα Ταμπούρια ΚΑΙ Η ΠΥΡΑΜΊΔΑ που έδωσε τη μάχη ο Παπαφλέσσας. Στη διαδρομή αυτή υπάρχει το χωριό Μάδενα που υπάρχει ο βυζαντινός ναός άγιος Νικόλαος.
Φωτογραφικό αρχείο Γιάννη Δ.Λύρα
Κάτω:Προσωπική εργασία.Μηχανήματα δεν υπήρχαν ή ήταν δυσεύρετα τις εποχές εκείνες
