ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

ΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

     ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ

 ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ

ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

(1925-1940)

ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΒΑΡΛΗΣ

   ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ

   

OI ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΕΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΓΙΑΦΑ ΣΤΙΣ 11-8-1935,ΓΙΑ ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ

ΔΙΑΚΟΥΜΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΟΡΜΑΣ, ΚΟΥΒΕΛΙΩΤΗΣ ΚΑΙ ΚΟΥΛΑΜΠΑΣ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

    1. Εισαγωγή

 2. Η καλλιέργεια της σταφίδας στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό

 3. Η παρεμβατική πολιτική στον κλάδο της σταφίδας. Η δημιουργία του

    Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού (Α.Σ.Ο.)

 4. Η οικονομική κρίση του 1929-1932 και οι συνέπειές της για την οικονομία της

    σταφίδας

 5. Οι αγώνες των σταφιδοπαραγωγών και των εργαζομένων στον κλάδο της 

    σταφίδας τη δεκαετία του 1930

 6. Η σταφιδική εξέγερση του 1935

 7. Η πολιτική του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου σχετικά με την καλλιέργεια

    της σταφίδας

  Αρχειακές Πηγές – Βιβλιογραφία

         Εισαγωγή

 Η ακόλουθη πρόταση έρευνας πραγματεύεται τη μελέτη του σταφιδικού ζητήματος και των αγώνων των σταφιδοπαραγωγών που διεξήχθησαν κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου στις σταφιδοφόρες επαρχίες της Πελοποννήσου. Θα επικεντρωθεί στην εξέλιξή του και στις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές απολήξεις που είχε στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.

Η χρονολογική του αφετηρία τοποθετείται το 1893, όταν η κατακόρυφη πτώση της κατανάλωσης της σταφίδας σε συνδυασμό με την κρίση υπερπαραγωγής είχε ως αποτέλεσμα ο κλάδος να εισέλθει σε μια διαρκή περίοδο κρίσης. Η σταφιδική κρίση δεν οδήγησε στην οριστική καταστροφή της αγοράς της σταφίδας, αντιθέτως ο κλάδος συνέχισε και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου να αποτελεί ένα βασικό συντελεστή της εθνικής οικονομίας.

Μέσα από την καταγραφή και τη μελέτη των αγώνων του σταφιδικού κινήματος ανιχνεύουμε τα στοιχεία που συνθέτουν το πολιτικό πλαίσιο της εποχής, το οποίο σημαδεύτηκε από δύο κύρια χαρακτηριστικά, μια διαρκή κρίση του κοινοβουλευτικού συστήματος και την ένταση της κρατικής καταστολής.

Η κοινωνική διαμαρτυρία των σταφιδοπαραγωγών αποτελεί σημαντική πτυχή των κοινωνικών αγώνων του Μεσοπολέμου, καθώς σημάδεψε την ιστορία του αγροτικού κινήματος. Η κλιμάκωση των κινητοποιήσεων από το 1928 και έπειτα αναδεικνύει την κοινωνική όψη του σταφιδικού ζητήματος, αφού η θέση της σταφίδας συνεχίζει να επηρεάζει τις κοινωνίες της Πελοποννήσου. Μάλιστα, παρά τη μεταρρυθμιστική πολιτική του κράτους με σκοπό την εκτόνωση του προβλήματος, η κοινωνική πίεση κορυφώνεται με τα γεγονότα του 1935.

Από τη διαπλοκή, επομένως, του οικονομικού, πολιτικού και κοινωνικού παράγοντα θα τεθούν ερωτήματα, όπως με ποιους τρόπους κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου το κράτος αντιμετώπισε την σταφιδική κρίση· ακόμη, τι αντίκτυπο είχαν οι αγώνες των σταφιδοπαραγωγών στην ελληνική κοινωνία, και πως αυτοί επηρέασαν τους κοινωνικούς αγώνες στην Ελλάδα, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το κίνημα των λιμενεργατών της Καλαμάτας ένα χρόνο πριν, αλλά και εκείνο των καπνεργατών το 1936. Τέλος, θα αναζητηθεί η πιθανή επιρροή που άσκησε στην εξέλιξη των κινητοποιήσεων ο αγροτισμός, το ιδεολογικό ρεύμα που εξέφρασε το Αγροτικό Κόμμα και οι τάσεις του, όπως επίσης, η όποια σύνδεσή τους με την οργανωμένη πολιτική δράση του ΚΚΕ.

 Για να επιτευχθεί η εργασία, θα χρησιμοποιηθούν πρωτογενείς πηγές και τεκμήρια, όπως αρχεία και ντοκουμέντα, ο τύπος και η σχετική εκδοτική παραγωγή της εποχής, καθώς κι η υπάρχουσα ιστοριογραφία γύρω από το σταφιδικό ζήτημα στο Μεσοπόλεμο.

Η καλλιέργεια της σταφίδας στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό

Η σταφίδα αποτέλεσε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα το κατεξοχήν εξαγωγικό προϊόν, σε αντίθεση με άλλα αγροτικά προϊόντα, όπως τα προορισμένα για την εσωτερική αγορά δημητριακά. Ο παράγοντας αυτός ερμηνεύει την αλματώδη αύξηση που είχε η σταφιδοκαλλιέργεια μέχρι το 1893, οπότε ξεκινά η πρώτη σταφιδική κρίση με συνέπεια τον σταδιακό περιορισμό της. Η αύξηση των εκτάσεων όπου καλλιεργούνταν η σταφίδα συνέβαλλε στην ανασύνθεση αρκετών πόλεων της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Συγκεκριμένα, το λιμάνι της Πάτρας απέκτησε έντονη εμπορική δραστηριότητα. Η σταφίδα παραγόταν σε αρκετές πόλεις, όπως το Αίγιο, η Κόρινθος, η Ναύπακτος, ο Πύργος, η Ζάκυνθος κ.α., ενώ από την Πάτρα εξαγόταν στους κύριους προμηθευτές, τη Βρετανία και τη Γαλλία.

Ένα χαρακτηριστικό που διέκρινε τους τόπους που εξετάζουμε ήταν η διαφορετική ποιότητα σταφίδας που παρήγαγαν. Όπως παρατηρεί ο Πιζάνιας, υπήρχε μία ταύτιση του προϊόντος με τον τόπο προέλευσης του· «έτσι σε όλες τις ελληνικές εφημερίδες της εποχής δεν αναφέρονται ποιότητες, αλλά οι περιοχές στις οποίες είχε παραχθεί το προϊόν» (Πιζάνιας, 1998: 38). Η σταφίδα απέκτησε μία συμβολική διάσταση μέσα από την οργανική ενότητα των περιοχών αυτών, συγκροτώντας την πολιτισμική ταυτότητα των πόλεων στις οποίες παράγονταν, κάτι που αντικατοπτρίζεται στον τύπο της εποχής. Το περιοδικό «Ηχώ Εγκυκλοπαιδική», που εκδιδόταν στην Πάτρα τη δεκαετία του 1920, στο άρθρο του με θέμα «Το πολύτιμον προϊόν της χώρας μας» μας μεταφέρει μία εικόνα της αξίας που είχε η σταφίδα την εποχή εκείνη: «Σταφίς· ο μεγαλείτερος πλούτος της Πελοποννήσου […]· ο ιδρώς και η αγωνία των καλλιεργητών συγκεντρούνται και εμφανίζονται εις τον ωραίον καρπόν της αμπέλου.» (Ηχώ Εγκυκλοπαιδική, Τομ. 1, Αρ.6, 1928).

Η ανάπτυξη του κλάδου κορυφώθηκε την δεκαπενταετία 1878-1893, όταν η γαλλική ζήτηση για την ελληνική σταφίδα είχε αυξηθεί εξαιτίας μιας επιδημίας φυλλοξήρας που είχε πλήξει τα γαλλικά αμπέλια. Η ανάκαμψη όμως των γαλλικών αμπέλων, σε συνδυασμό με την επιβολή εισαγωγικών δασμών από το γαλλικό κράτος, συνέβαλλε στην κατάρρευση της αγοράς της ελληνικής σταφίδας, η οποία παρέσυρε την οικονομία σε μια πρωτοφανή δημοσιονομική κρίση (Mazower, 2009: 95).

Το ελληνικό κράτος ανέλαβε νομοθετικές πρωτοβουλίες για να ρυθμίσει το εντεινόμενο πρόβλημα της υπερπαραγωγής. Ένα μέτρο προς αυτή την κατεύθυνση ήταν το παρακράτημα. Το μέτρο στόχευε στην εξισορρόπηση της προσφοράς και της ζήτησης του προϊόντος και η διαχείρισή του ανατέθηκε αρχικά στη Σταφιδική Τράπεζα το 1899. Η δημιουργία της Σταφιδικής Τράπεζας σκόπευε αφενός να καταβάλει πιστώσεις στους σταφιδοκαλλιεργητές, αφετέρου να εγγυηθεί ελάχιστη τιμή για το προϊόν. Η προσπάθεια αυτή την οδήγησε σε οικονομικό αδιέξοδο, το οποίο έρχεται να λύσει η «Προνομιούχος Εταιρεία διά την Προστασίαν της Παραγωγής και της Εμπορίας της Σταφίδος», ή «Ενιαία», που δημιουργήθηκε το 1905 (Φραγκιάδης, 2007: 87), στοχεύοντας στην αγορά των πλεονασμάτων της σταφίδας. Στη συνέχεια τα πωλούσε στην «Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων», η οποία τα χρησιμοποιούσε για να παράγει κρασί.

Ωστόσο, παρά τις θεσμικές πρωτοβουλίες, ο κλάδος της σταφίδας περιορίζεται. Τα αποτελέσματα της σταφιδικής κρίσης στις αρχές του 20^ού αιώνα  ήταν η μετανάστευση προς την Αμερική, όπως επίσης, ο περιορισμός τόσο της ζήτησης εποχιακών εργατών, όσο και του αγροτικού εποικισμού. (Φραγκιάδης, 2007: 88-89).

Η παρεμβατική πολιτική στον κλάδο της σταφίδας. Η δημιουργία του Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού (Α.Σ.Ο.)

Η αγροτική οικονομία μετά το τέλος της πολεμικής δεκαετίας 1912-1922 παραμένει εξαρτημένη από τα εισαγωγικά διατροφικά είδη, όπως το σιτάρι και το ρύζι, τα οποία χρηματοδοτούνταν από τις εξαγωγές της σταφίδας και του καπνού. Βασική πτυχή της εκσυγχρονιστικής πολιτικής του κράτους στον αγροτικό τομέα, όπως εκφράστηκε μέσα από την πολιτική του Βενιζέλου, αποτελεί η αγροτική μεταρρύθμιση. Mεταξύ 1922-1938 διανέμεται το 38% του καλλιεργήσιμου εδάφους. Παράλληλα, θεσμοθετούνται οι πρώτες μορφές συνεταιριστικής οργάνωσης. Όπως υποστηρίζει ο Παναγιωτόπουλος, η ίδρυση των συνεταιρισμών συνέπραξε στην ενίσχυση της ιδέας της πολιτικής εκπροσώπησης. Ταυτόχρονα, «συνέβαλε στην προώθηση της αγροτικής κίνησης, που αποτυπώθηκε στην δημιουργία ενός πολιτικού φορέα, του Αγροτικού Κόμματος» (Παναγιωτόπουλος, 2003: 162). Μία ακόμα πτυχή της αγροτικής μεταρρύθμισης ήταν η δημιουργία της Αγροτικής Τράπεζας.

Οι εξελίξεις που συντελούνται στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό επηρεάζουν και την οικονομία της σταφίδας. Τα αποτελέσματά τους φαίνονται στην έκθεση του εμπορικού και βιομηχανικού επιμελητηρίου Πατρών που δημοσιεύει η εφημερίδα «Νεολόγος Πατρών». Σύμφωνα με την έκθεση ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζει η σταφίδα είναι η διαφορά της τιμής της με εκείνη των άλλων χωρών, σε συνδυασμό με τον περιορισμό της κατανάλωσης στην αγγλική αγορά και το τεράστιο ποσοστό παρακράτησης. «Εάν επιθυμούμεν σοβαρώς ν’ αποφύγωμεν την ήδη αρξαμένην να εκδηλούται εμφανώς σταφιδική κρίσιν, το ζήτημα της τιμής δέον να θίξωμεν και να θεραπεύσωμεν.» (Εφ. Νεολόγος Πατρών, φ.166, 7/7/1923). Οι πιέσεις που άσκησε το σταφιδικό συνέδριο που διεξήχθη στον Πύργο τον Ιούλιο του 1923 για την δημιουργία ομοσπονδιακού σταφιδικού οργανισμού καθόρισαν τόσο την αιφνιδιαστική παύση της κρατικής σύμβασης με την «Ενιαία», όσο και τη δημιουργία του Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού στις 13 Αυγούστου του 1925. Η συνεχιζόμενη στα μεταπολεμικά χρόνια σταφιδική κρίση αιτιολογείται από δύο παράγοντες: αφενός, η κατανάλωση δεν μπορεί να απορροφήσει την παραγωγή, αφετέρου, το χαμηλό κόστος παραγωγής της αυστραλιανής και καλιφορνιακής σταφίδας επιφέρει πίεση για πτώση των τιμών. 

Το 1928 επικρατεί αναβρασμός στις σταφιδοφόρες επαρχίες λόγω των πολύ χαμηλών τιμών. Ο διευθυντής του Α.Σ.Ο. Βασίλειος Συμωνίδης υποστηρίζει «ότι η αλήθεια […] είναι ότι άπαντες οι υπεύθυνοι παράγοντες, οι οποίοι χειρίζονται, υπεύθυνα τα ζητήματα της τύχης της σταφίδας έχουν φόβους περί σημαντικού περιορισμού του προϊόντος» (Εφ. Ριζοσπάστης, φ.62, 27/9/1928). Οι σταφιδοπαραγωγοί ωστόσο, θεωρούν ότι ο οργανισμός δρα υποτιμητικά για το προϊόν, με σκοπό την πτώση των τιμών, παρόλη την ανοδική παραγωγή του 1928 με αποτέλεσμα να προβούν σε κινητοποιήσεις το διάστημα 1928-29 διεκδικώντας την αύξηση των τιμών και των επιδοτήσεων. Με δεδομένες τις αντιφάσεις στο εσωτερικό του Α.Σ.Ο., αφού το 12μελες διοικητικό συμβούλιο απαρτιζόταν και από 5 εκπροσώπους των σταφιδοπαραγωγών, και με κριτήριο ότι τα εξαγωγικά κέρδη είχαν συρρικνωθεί μέχρι το τέλος της δεκαετίας, θα τεθεί το ερώτημα ποιες κινήσεις έγιναν για να αποσοβηθεί η χρεοκοπία του, αλλά και τι αντίκτυπο είχαν στο εισόδημα των παραγωγών. Τέλος, θα διερευνηθεί αν ο Α.Σ.Ο. εξέθρεψε δίκτυα οικονομικής και πολιτικής πατρωνίας.

Η οικονομική κρίση του 1929-1932 και οι συνέπειές της για την οικονομία της σταφίδας

Από το 1922 και έπειτα ιεραρχήθηκε ως στόχος η διασφάλιση της νομισματικής και συναλλαγματικής ισορροπίας. Η συναλλαγματική σταθερότητα διακυβεύονταν από το κόστος της αποκατάστασης των προσφύγων και από την προσπάθεια της οικονομικής ανάκαμψης. Για τη σταθεροποίησή της δεν επαρκούσαν όπως στο παρελθόν οι εξαγωγικές εισφορές. Η λύση ήταν ο εξωτερικός δανεισμός της χώρας, ο οποίος συνοδεύτηκε από μεταρρυθμίσεις στο τραπεζικό σύστημα με σκοπό τη δημιουργία μιας ισχυρής κεντρικής τράπεζας. Τον ρόλο αυτό επωμίστηκε η τράπεζα της Ελλάδας που δημιουργήθηκε το 1928. «Αρχική αποστολή της τράπεζας της Ελλάδας ήταν ακριβώς να υπερασπιστεί τη νέα θεσμοθετημένη ισοτιμία και τη μετατρεψιμότητα της δραχμής.» (Φραγκιάδης, 2007: 136). Ωστόσο, τόσο η σταθερή ισοτιμία, όσο και η μετατρεψιμότητα, δεν είχαν μεγάλη διάρκεια. Οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929 επηρέασαν και την ελληνική οικονομία, η οποία το 1932 κήρυξε πτώχευση, με επακόλουθο το σταμάτημα εισροών κεφαλαίου με τη μορφή κρατικών δανείων και τη θεσμοθέτηση μέτρων που περιόριζαν τις εισαγωγές.

Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης επενεργούν σε μεγάλο βαθμό στο εμπόριο της σταφίδας. «Έτσι στο διάστημα 1929-1933 οι εξαγωγές σταφίδας και σταφυλιών γειώθηκαν κατά περισσότερο από 50%» (Μηλιός, 1990: 51). Μία αιτία μείωσης των εξαγωγών είναι ότι το Δεκέμβριο του 1929 ανακοινώθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση η απαγόρευση εισαγωγής ελληνικών κρασιών. Η κυβέρνηση Βενιζέλου αναπροσαρμόζοντας την οικονομική της πολιτική με σκοπό τη μείωση των εισαγωγών αποφασίζει τη μείωση των σιτηρών. Τον Ιανουάριο του 1933 εφαρμόσθηκε «το μέτρο του σταφιδόψωμου» που πήρε τη μορφή σκανδάλου ύστερα από τα πολλά περιστατικά δηλητηριάσεων, τα οποία καταγγέλθηκαν από τις πρώτες ημέρες κατανάλωσής του. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά στήλης του Ριζοσπάστη: «με την παρασκευή του σταφιδόψωμου βρίσκει την ευκαιρία ο ληστρικός Α.Σ.Ο. να πασάρει όλη τη σάπια σταφίδα»(Εφ. Νέος Ριζοσπάστης φ.469,8-1-1933). 

Οι αγώνες των σταφιδοπαραγωγών και των εργαζομένων στον κλάδο της σταφίδας τη δεκαετία του 1930

Η σταφιδοπαραγωγική διαδικασία οργανώνεται γύρω από τους παραγωγούς που είναι και ιδιοκτήτες της γης, αλλά και εκείνους που απασχολούνται ευκαιριακά ως μισθωτοί εργάτες στα χωράφια. Επιπρόσθετα, στον κλάδο της σταφίδας συμπεριλαμβάνονται οι κατηγορίες των εργαζομένων που συμμετέχουν στην επεξεργασία της σταφίδας, οι σταφιδοαποθηκάριοι, κ.α. Ο διαχωρισμός μας επιτρέπει αφενός να αντιληφθούμε ότι ο κλάδος της σταφίδας δε συνεπάγεται τη συγκρότηση μιας ενιαίας κοινωνικής τάξης, αφετέρου να κατανοήσουμε το εύρος των κοινωνικών αγώνων που ξετυλίχθηκαν τη συγκεκριμένη περίοδο.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ξεκινάει ένας νέος κύκλος κοινωνικών αγώνων, ο οποίος κορυφώνεται το διάστημα 1935-36. Τα συλλαλητήρια εκείνη την περίοδο έχουν αφορμή την υπερχρέωση των παραγωγών. «Ήδη στα 1933, άνω των 83% των ελλήνων γεωργών ήσαν βαρύτατα χρεωμένοι.» (Ευελπίδης, 1944: 137). Τα αιτήματα, επομένως, περιλαμβάνουν την χορήγηση δανείων, την κατάργηση των κρατικών φόρων, και την παροχή μέσων βελτίωσης της σταφίδας. Κινητοποιήσεις γίνονται στα κέντρα των νομών Ηλείας, Μεσσηνίας και Αχαΐας, και οργανώνονται από επιτροπές, στις οποίες συμμετέχουν συλλογικοί και ατομικοί φορείς, όπως κτηματικοί σύλλογοι, αγροτικοί συνεταιρισμοί και άλλες επαγγελματικές κατηγορίες. Παράλληλα, εκδηλώνονται απεργιακές κινήσεις και στα υπόλοιπα τμήματα του σταφιδικού κλάδου, όπως η απεργία το Μάιο του 1932 στην Πάτρα των σταφιδοσυσκευαστών με αίτημα την αύξηση των ημερομισθίων τους· «η αγανάκτηση που έβραζε καιρό τώρα μέσα στα στήθια των σταφιδοσυσκευαστών ενάντια στους εργοδότες τους, οι οποίοι τους έφεραν σε μια απελπιστική κατάσταση[...] ξέσπασε. (Εφ. Νέος Ριζοσπάστης, φ.269, 28-5-1932).

Η παραγωγή της Ηλείας, της Ολυμπίας και της Ζακύνθου υπέστη ανυπολόγιστη ζημιά, αφού το 1933 πλήττεται από τον περονόσπορο, ενώ το 1934 της Μεσσηνίας από τη χαλαζόπτωση. Έτσι, σε συνδυασμό με την επιβαρυμένη οικονομική τους θέση, παρατηρείται οι σταφιδοπαραγωγοί να βρίσκονται σε αναβρασμό. Από τα παραπάνω στοιχεία εξάγονται τα εξής ερωτήματα: ποιες ήταν οι πρακτικές  κοινωνικής διαμαρτυρίας των σταφιδοπαραγωγών απέναντι στις τράπεζες για το ζήτημα των χρεών τους, κατά πόσο η οικονομική κρίση μετέβαλε τις κοινωνικές σχέσεις στις σταφιδοκαλλιέργειες, και ποιες ήταν οι συνέπειές της στις συνθήκες εργασίας.

Η σταφιδική εξέγερση του 1935

Η εξεταζόμενη περίοδος χαρακτηρίζεται από μια διαρκή πολιτική κρίση, του κοινοβουλευτικού συστήματος και των φορέων πολιτικής εκπροσώπησης, δηλαδή των κομμάτων. «Αποτέλεσμα της πολιτικής κρίσης, μέχρι την τελική επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά το 1936, είναι, από τη μια μεριά  η διατήρηση του «εθνικού διχασμού» και από την άλλη η επαναλαμβανόμενη ανάμειξη του στρατού στις πολιτικές-κομματικές αντιπαραθέσεις» (Μηλιός, 2000: 419-420). Ανιχνεύεται, επίσης, κρίση στις σχέσεις αντιπροσώπευσης, που έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία κοινοβουλευτικής ισορροπίας. Η καθιέρωση στον κοινοβουλευτισμό απομακρυσμένων από τη συνταγματική νομιμότητα πρακτικών ερμηνεύει την εδραίωση των δύο σημαντικών πόλων εξουσίας, του κοινοβουλίου και του στρατού. Η διαρκής παρέμβαση του στρατού με το πρόσχημα της προστασίας των κοινοβουλευτικών θεσμών έχει ως συνέπεια τη σταδιακή κατίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας έναντι της νομοθετικής. Σε αυτό το πλαίσιο θεμελιώνεται ο περιορισμός των ατομικών ελευθεριών με κορυφαίο παράδειγμα την ψήφιση του νόμου «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασία της ελευθερίας των πολιτών», το περίφημο ιδιώνυμο.

Τα προεόρτια της σταφιδικής εξέγερσης αποτελούν οι συσκέψεις των συνεταιριστικών ενώσεων της Μεσσηνίας στις αρχές του 1935 με σκοπό τον ενιαίο συντονισμό τους. Ως απόληξη των κινήσεων αυτών συγκροτείται τον Ιούλιο το σταφιδικό συνέδριο των Γαργαλιάνων. Οι αντιπρόσωποι που συμμετείχαν το θεωρούν σταθμό στην ιστορία του σταφιδικού κινήματος, επειδή «την πρωτοβουλία της οργάνωσής του την πήραν οι εργαζόμενοι σταφιδοπαραγωγοί στα χέρια τους απ’ τα κάτω» (Εφ. Ριζοσπάστης, φ. 421, 24-7-1935). Το συνέδριο θα ζητήσει σύσσωμο για πρώτη φορά την κατάργηση του Α.Σ.Ο., όπως και του παρακρατήματος. Επίσης, διεκδικούσε τον καθορισμό της τιμής πώλησης της σταφίδας στις 3600 και όχι στις 2900 δραχμές που είχε αποφασίσει ο οργανισμός.

Με τη λήξη του συνεδρίου ξεκινούν τα πρώτα συλλαλητήρια. Όπως τονίζει σε στήλη του ο «Ριζοσπάστης», δύο χαρακτηριστικά διακρίνουν τους αγώνες που εξελίσσονται εκείνη την περίοδο: «το πρώτο είναι ότι φέτος οι σταφιδοπαραγωγοί δεν παλεύουν διασπασμένα [...] το δεύτερο γνώρισμα είναι ότι πιο ξεκάθαρα από κάθε άλλη φορά φέτο οι σταφιδοπαραγωγοί ξέρουν πώς να διεκδικήσουν αυτό που θέλουν» (Εφ. Ριζοσπάστης, φ. 457, 20-8-1935). Ταυτόχρονα, συγκροτούνται τοπικές επιτροπές στη Μεσσηνία, οι οποίες διοργανώνουν όλο τον Αύγουστο μέχρι και τις αρχές του Σεπτεμβρίου συγκεντρώσεις που παίρνουν τη μορφή λαϊκής εξέγερσης καταλύοντας τις τοπικές αρχές εξουσίας. Εξαιτίας της σφοδρότητας των συγκρούσεων η κυβέρνηση του στρατηγού Κονδύλη κύρηξε στην περιοχή το στρατιωτικό νόμο, αποστέλλοντας στρατεύματα για την καταστολή του κινήματος.

Η λήξη των κινητοποιήσεων έφερε την εξάπλωση ενός κύματος διωγμών εναντίον των συνδικαλιστών και των παραγωγών που συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις.

Η πολιτική του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου σχετικά με την καλλιέργεια της σταφίδας

Με την άνοδο στην εξουσία του Ιωάννη Μεταξά  κορυφώνεται η πολιτική κρίση στην Ελλάδα. Προηγήθηκε η παλινόρθωση της μοναρχίας το Νοέμβριο του 1935 και η επιστροφή του βασιλιά. Στον τομέα της οικονομίας το καθεστώς έλαβε μέτρα που στόχευαν στην ελάφρυνση των υπερχρεωμένων αγροτών, προσπαθώντας να αποκτήσει ερείσματα στον αγροτικό χώρο (Βεργόπουλος, 1975: 185). Συγκεκριμένα, στον κλάδο της σταφίδας, τέθηκε ως επιτακτική ανάγκη από τον Α.Σ.Ο. το μέτρο της «υποχρεωτικής εκρίζωσης» των σταφιδαμπέλων, εξαιτίας της μείωσης των εξαγωγών. Κλείνοντας, θα ερευνηθεί η θέση των σταφιδοπαραγωγών απέναντι στα νέα μέτρα που πρότεινε ο οργανισμός, όπως και η εξέλιξη των σταφιδικών αγώνων κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Αρχειακές Πηγές – Βιβλιογραφία

Α. Αρχειακές Πηγές

Αρχείο Αγροτικού Κόμματος Ελλάδος(Α.Κ.Ε.), Ιστορικό Αρχείο του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Αρχείο Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού(Α.Σ.Ο.), υποκαταστήματος Πεταλιδίου, Γενικά Αρχεία Νομού Μεσσηνίας

Αρχείο Α. Διομήδη (1910-1950), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Δ. Αλεξόπουλου, Εμπορικής και Βιομηχανικής Εταιρείας (1864-1932),

    Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Ελληνικής Εμπορικής Εταιρείας Εισαγωγής και Εξαγωγής (1912-1936),

    Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Ι. Μεσσηνέζη (1925), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Κ. Δρούλια (1921-1965), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Π. Βουρλούμη (1903-1949), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Αυγήτας Κ. «Διδάγματα από το Σταφιδικό Συνέδριο» Κομμουνιστική επιθεώρησις, αριθ. 11, Αθήνα 15 Αυγούστου 1935

Αυγήτας Κ. «Ας πλουτίσουμε την πείρα μας απ’ την εξέγερση των σταφιδοπαραγωγών» Κομμουνιστική επιθεώρησις, αριθ. 14, Αθήνα 1 Οκτωβρίου 1935

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1939

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»

Επιμορφωτικό Κέντρο, Βιβλιοθήκη - Αρχείο «Χαρίλαος Φλωράκης»

Σωματείο Σταφιδεργατών (1933), Γενικά Αρχεία Κράτους - Τοπικό Αρχείο Αιγίου

Τα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής

Β. Εφημερίδες και Περιοδικά

Αγροτική Σημαία

Αγροτικό Βήμα (Αίγιο)

Ακρόπολις(Αθήνα)

Εμπρός(Αθήνα)

Εφημερίς των συζητήσεων της Βουλής

π. Ηχώ Εγκυκλοπαιδική

Θάρρος(Καλαμάτα)

π. Κοινωνική έρευνα

π. Κομμουνιστική Επιθεώρησις

Νεολόγος Πατρών

Νέος Ριζοσπάστης

Ριζοσπάστης

Σημαία (Καλαμάτα)

π. Σταφιδική Ένωσις

π. Σταφιδικόν Δελτίον

Πατρίς (Πύργος)

Τηλέγραφος (Πάτρα)

Γ. Βιβλιογραφία

Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση (1922-1974), Αθήνα 1983

Αρώνη-Τσίχλη Κ., Το Σταφιδικό Ζήτημα και Οι Κοινωνικοί Αγώνες Πελοπόννησος 1893-1905, Αθήνα 1999

Ασδραχάς Σπ., Ελληνική κοινωνία και οικονομία, ιζ’ και ιη’αιώνες, Αθήνα 1982

Βεργόπουλος Κ., Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Η κοινωνική ενσωμάτωση της γεωργίας, Αθήνα 1975

Ελεφάντης Α., Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης Κ.Κ.Ε. και αστισμός στον μεσοπόλεμο, Αθήνα 1999

Ευελπίδης Χρ., Αγροτική πολιτική, Αθήνα 1956

Herring G., Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, τόμος Β’, Αθήνα 2008

Καλαφάτης Θ., Αγροτική πίστη και οικονομικός μετασχηματισμός στη Β. Πελοπόννησο, τόμος Α’: Αιγιάλεια τέλη 19^ου αιώνα: Αγροτική πίστη και παραγωγή, Αθήνα 1990

Καλαφάτης Θ., Αγροτική πίστη και οικονομικός μετασχηματισμός στη Β. Πελοπόννησο, τόμος Β’: Αιγιάλεια τέλη 19^ου αιώνα: Χαρακτηριστικά του αναπτυξιακού μετασχηματισμού, Αθήνα 1991

Καλαφάτης Θ., Αγροτική πίστη και οικονομικός μετασχηματισμός στη Β. Πελοπόννησο, τόμος Γ’: Αιγιάλεια τέλη 19^ου αιώνα: Πιστωτικό σύστημα, οικονομία και κοινωνία, Αθήνα 1992

Καλαφάτης Θ., Πρόντζας Ε.,(επιμ.) Οικονομική ιστορία του Ελληνικού κράτους: Οικονομικές λειτουργίες και επιδόσεις, Αθήνα 2011

Καλαφάτης Θ., Πρόντζας Ε.,(επιμ.) Οικονομική ιστορία του Ελληνικού κράτους: Συγκρότηση εθνικής οικονομίας, Αθήνα 2011

Καλαφάτης Θ., Πρόντζας Ε.,(επιμ.) Οικονομική ιστορία του Ελληνικού κράτους: Τεκμήρια ποσοτικής ανάλυσης, Αθήνα 2011

Καπογιάννης Δ., «Συλλογική δράση και πολιτική κινητοποίηση των αγροτών κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου» στο Το αγροτικό κίνημα στην Ελλάδα. Από το 19^ο αιώνα ως σήμερα, Αθήνα 2011

Καράμπελας Ν., Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό : από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Καλαμάτα, 1962

Κορδάτος Γ., Εισαγωγή εις την ιστορίαν της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας, Αθήνα 1972

Κορδάτος Γ., Ιστορία του ελληνικού αγροτικού κινήματος, Αθήνα 1972

Κορδάτος Γ., Ιστορία του αγροτικού κινήματος στην Ελλάδα, Αθήνα 1973

Κουλαμπάς Τ., Ποιοι μας κλέβουν την σταφίδα, 1946

Κωστής Κ., Αγροτική οικονομία και γεωργική τράπεζα. Όψεις της ελληνικής οικονομίας στο Μεσοπόλεμο (1919-1928), Αθήνα 1987

Λάζαρης Β., Πολιτική ιστορία της Πάτρας, Αθήνα 1986

Λεονταρίτης Γ.Β., Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, Αθήνα 1979

Λιάκος Α., Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου: το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Αθήνα 1993

Λιβιεράτος Δ., Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα, τόμος Β’: (1923-1927), Αθήνα 1985

Λιβιεράτος Δ., Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα, τόμος Γ’: (1927-1931), Αθήνα 1987

Λιβιεράτος Δ., Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα, τόμος Δ’: (1932-1936), Αθήνα 1994

Λιναρδάτος Σ., Πώς φτάσαμε στην 4^η Αυγούστου, Θεμέλιο, Αθήνα 1988

Μαυρογορδάτος Γ., Μελέτες και κείμενα για την περίοδο 1909-1940, Αθήνα-Κομοτηνή 1982

Mazower M., Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου, Αθήνα 2002

Μηλιός Γ., Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός: από τον επεκτατισμό στην καπιταλιστική ανάπτυξη, Αθήνα 1988

Μηλιός Γ., «Τρόποι παραγωγής και κοινωνικές σχέσεις στην ύπαιθρο(19^ος και 20^ος αιώνας)», περιοδικό Επιστημονική Σκέψη, Νο47, Μάης-Ιούνης 1990 σ. 43-52

Νεφελούδης  Β., Μαρτυρίες 1906-1938, Αθήνα 1984

Νικολαίδης Δ., Οι κίνδυνοι της σταφίδος, Πάτραι 1934

Νούτσος Π., Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974, τόμος Γ’: Η εδραίωση του «μαρξισμού-λενινισμού» και οι αποκλίνουσες ή οι ετερογενείς επεξεργασίες(1926-1955), Αθήνα 1993

Παναγιωτόπουλος Δ., Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος. Όψεις του αγροτικού κινήματος στην Ελλάδα, Αθήνα 2010

Παναγιωτόπουλος Δ., «Αγροτική Οικονομία. Αναπτυξιακές στρατηγικές στην Ελλάδα το μεσοπόλεμο», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000. Ο μεσοπόλεμος 1922-1940. Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4^ης Αυγούστου, τόμος 7^ος, Αθήνα 2003

Πετμεζάς Σ., Προλεγόμενα στην ιστορία της ελληνικής αγροτικής οικονομίας του Μεσοπολέμου, Αθήνα 2012

Πιζάνιας Π., Οικονομική ιστορία της ελληνικής σταφίδας 1851-1912 παραγωγή, διεθνής αγορά, διαμόρφωση τιμών, κρίση, Αθήνα 1988

Πιζάνιας Π., Οι φτωχοί των πόλεων. Η τεχνογνωσία της επιβίωσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1993

Πρακτικά συνεδρίου, Η ελληνική αγροτική κοινωνία και οικονομία κατά τη βενιζελική περίοδο, Αθήνα 2008

Πουλαντζάς Ν., Φασισμός και δικτατορία, Αθήνα 1975

Πουλιόπουλος Π., Δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα, Αθήνα 1972

Ρήγος Α., Η Β’Ελληνική δημοκρατία 1924-1935. Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα 1988

Σακελλαρόπουλος Θ., Οικονομία, Κοινωνία, Κράτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1991

Σίδερις Α., Η γεωργική πολιτική της Ελλάδος κατά την λήξασαν εκατονταετίαν, 1833-1933, Αθήναι 1934

Σιμωνίδης Β., Ο Αυτόνομος Σταφιδικός Οργανισμός και αι εργασίαι του κατά το πρώτο έτος, 1925-26, Αθήναι 1927

Σταυρόπουλος Θ., Ιστορική ανάλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα τόμος Β’, 1828-1909, Αθήνα 1979

Σωτηρόπουλος Λ.,(επιμ.) Μαρτυρίες για το λιμάνι της Πάτρας, τόμος Β’, Πάτρα 1993

Τριανταφύλλου Κ., Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών, τόμοι: Α’, Β’, Πάτρα 1995 

Τσικλητήρας Σ., Εκμετάλλευσις κεφαλαιοκρατών θύματα σταφιδοπαραγωγοί χ.χ.

Φραγκιάδης Α., Ελληνική οικονομία 19^ος-20^ος αιώνας. Από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα 2007

Χατζηιωσήφ Χρ., Η γηραιά σελήνη. Η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία, 1830-1940, Αθήνα 1993

Ψυχογιός Δ., Προίκες, φόροι, σταφίδα και ψωμί, Αθήνα 1987