Αναζητώντας την Ανδανία στις πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα

Το Στενυκλάριο πεδίο κατοικήθηκε από πολύ νωρίς από προελληνικά, πελασγικά φύλα. Σύμφωνα με τις μυθικές παραδόσεις, η Άνω Μεσσηνία «χώραν ἔρημον οὖσαν», ώσπου η Μεσσήνη και ο Πολυκάονας να κατοικίσουν στο Στενυκλάριο πεδίο και να ιδρύσουν μεταξύ άλλων την Ανδανία, η οποία έγινε η έδρα του ζεύγους(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.1.). Κατά το τέλος της 2ης π. Χ. χιλιετηρίδας, η πεδιάδα της Στενυκλάρου άνηκε στο προδωρικό κράτος των Νηλειδών της Πύλου(Παπαχατζής 2002: 3.). Ωστόσο, ήδη από το τέλος του 12ου π.Χ. αι., το ανάκτορο της Πύλου κλονίζεται και γρήγορα αφανίζεται(Κορρές 2012: 439.). Τον 11ο π.Χ. αι. τα πράγματα αλλάζουν ριζικά. Η δωρική εξάπλωση είχε ως αποτέλεσμα μια ομάδα Δωριέων υπό τον Κρεσφόντη να εγκατασταθούν στην περιοχή της Ανδανίας, και να την κάνουν κέντρο τους(Αραπογιάννη 2012: 440.). Σύμφωνα με τον Στράβωνα: «Όταν ο Κρεσφόντης κατέλαβε τη Μεσσηνία, τη μοίρασε σε πέντε πόλεις, έτσι ώστε η Στενύκλαρος, που βρισκόταν στη μέση της χώρας, έγινε η πρωτεύουσά του. Στις άλλες, Πύλο, Ρίο, Μεσόλα και Υαμείτιδα, έστειλε βασιλιάδες κι έκανε ισότιμους σε όλα τους Μεσσήνιους με τους Δωριείς. Οι Δωριείς αγανάκτησαν, κι έτσι άλλαξε γνώμη, καθόρισε ως πόλη μόνο τη Στενύκλαρο και συγκέντρωσε εκεί όλους τους Δωριείς»(Στράβων, «Γεωγραφικών Η’»: 8.4.7.).  Η ονομασία Ανδανία πάντως είναι προελληνικής προέλευσης ή κατά μία άλλη άποψη προέρχεται από το ρ. ἁνδάνω που σημαίνει αρέσω, ευχαριστώ, τέρπω(Λεξικό: Liddell& Scott).

Στη διάρκεια του β’ μισού του 8ου π.Χ. αι., κατά το οποίο το μοντέλο της ελληνικής πόλης- κράτους βρίσκεται στη γένεσή του, η ερημωμένη Μεσσηνία παρουσιάζει μια δημογραφική άνοδος που ίσως οφείλεται στην εγκατάσταση των Δωριέων(Mossé, Schnapp- Gourbeillon 2013: 139.). Η δημογραφική άνοδος σε συνδυασμό με την έλλειψη γαιών οδηγεί τις πρώιμες ελληνικές πόλεις σε μια σειρά από συγκρούσεις (Βλ. Mossé, Schnapp- Gourbeillon 2013: 162- 164.). Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί ο πρώτος Μεσσηνιακός πόλεμος, ο οποίος είχε ως κατάληξη την κατάκτηση της εύφορης Μεσσηνίας από τη Σπάρτη(Αραπογιάννη 2012: 440.). Ο Παυσανίας τοποθετεί την πρώτη σύγκρουση μεταξύ των Δωριέων της Μεσσηνίας και της Σπάρτης στην εικοσαετία 746/5- 726 π.Χ.(Παπαχατζής 2002: 4.) και η περιοχή της Ανδανίας ως ο πυρήνας των Δωριέων της Μεσσηνίας φαίνεται να έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Στην αφήγησή του, ο Παυσανίας αναφέρει ως αφορμή των πολέμων την οργή των Διοσκούρων, όταν οι «καλοί» Γώνιππος και Πάνορμος από την Ανδανία προσποιούμενοι τους θεούς παρουσιάστηκαν με μεγαλοπρέπεια στο στρατόπεδο των Λακεδαιμονίων κι αφού φόνευσαν πολλούς, «ἀποχωροῦσιν ἐς Ἀνδανίαν, καθυβρίσαντες τῶν Διοσκούρων τῇ θυσίᾳ»(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.27.2.) .

Ωστόσο, η εισβολή των Σπαρτιατών στη Μεσσηνία είχε ως στόχο να εκτονώσει τα κοινωνικά προβλήματα που προέκυψαν από την έλλειψη γης στη Λακωνία. Σύντομα, το Στενυκλάριο πεδίο και μέρος της πεδιάδας του Παμίσου τέθηκαν υπό σπαρτιατική κατοχή(Παπαχατζής 2002: 5.). Όμως, η άγρια εκμετάλλευση των Μεσσηνίων προκαλούσε διαρκείς εξεγέρσεις, η σημαντικότερη των οποίων ήταν ο δεύτερος Μεσσηνιακός πόλεμος κατά τον 7ο π.Χ. αι. Σε αυτόν τοποθετείται και από τον Παυσανία η δράση του Αριστομένη από την Ανδανία, αλλά σύγχρονες εκτιμήσεις τοποθετούν τη δράση του Αριστομένη πολύ αργότερα (π. 500 π.Χ.)(Παπαχατζής 2002: 6, 7.). Παρόλα αυτά, ασχέτως σε ποια περίοδο τοποθετείται ο Αριστομένης, η δράση του είναι αξιοθαύμαστη.

Παρά τις προσπάθειες του Αριστομένη, η Μεσσηνία δεν ελευθερώθηκε. Σε μια κρίσιμη σύγκρουση, οι Αρκάδες σύμμαχοι των Μεσσηνίων εγκατέλειψαν, με απόφαση του βασιλιά τους Αριστοκράτη, το πεδίο της μάχης(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.17.7- 4.17.9.). Οι απώλειες που υπέστησαν οι Μεσσήνιοι από τους Λακεδαιμονίους ήταν τεράστιες(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.17.9.). Μετά τη μάχη, ο Αριστομένης έπεισε τον λαό του να εγκαταλείψουν την Ανδανία κι όλες τις μεσόγειες πόλεις και να εγκατασταθούν στο όρος Είρα. Εκεί πολιορκήθηκαν για 11 χρόνια(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.17.10.). Το επακόλουθο της πτώσης της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη για δεύτερη φορά οδήγησε τους Μεσσήνιους στην υποδούλωση(Αραπογιάννη 2012: 442.).

Η αποτυχία συνολικά όλων των εξεγέρσεων εναντίον της Σπάρτης επισφραγίζει τη Σπαρτιατική κατοχή της Μεσσηνίας. Για την έρευνά μας όμως, είναι εξαιρετικά σημαντικό, ότι η περιοχή της Ανδανίας δηλ. το Στενυκλάριο πεδίο ήταν το κέντρο των Μεσσηνιακών εξεγέρσεων (Β, Γ, Δ Μεσ. πόλεμοι)(Αραπογιάννη 2012: 442.). Το προηγούμενο καθιστά σαφές, πως η Ανδανία φαίνεται να κατείχε μια πρωτοκαθεδρία μεταξύ των άλλων μεσόγειων πόλεων κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Ίσως να ήταν το μεγαλύτερο οικιστικό κέντρο της Μεσσηνίας(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.14.6- 4.14.7.). Ωστόσο, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε την Ανδανία ως πόλη με σαφείς δομές μιας και η κατάκτηση της περιοχής από τη Σπάρτη δεν άφησε περιθώρια στους οικισμούς της πεδιάδας της Στενυκλάρου και του Άνω Παμίσου, να αναπτυχθούν σε πόλεις- κράτη με σαφή χαρακτηριστικά. Σε αυτήν την περίπτωση τα αρχαιολογικά δεδομένα υποδηλώνουν με σαφήνεια, ότι κατά την αρχαϊκή και κλασική περίοδο οι Μεσσήνιοι- είλωτες ζούσαν σε κωμοπόλεις ή χωριά ενώ οι πεδιάδες της Στενυκλάρου και του Παμίσου χωρίσθηκαν σε κλήρους και δόθηκαν προς εκμετάλλευση σε Σπαρτιάτες πολίτες(Αραπογιάννη 2012: 442.). 

Στους αιώνες που ακολούθησαν τη λακωνική κυριαρχία της Μεσσηνίας, είναι αδύνατον να σχηματίσουμε μια εικόνα τόσο για την Ανδανία όσο και για το Στενυκλάριο πεδίο γενικότερα. Οι πηγές, που αναφέρονται στην Ανδανία και καλύπτουν το χρονολογικό φάσμα μεταξύ 3ου π. Χ. και 13ου μ. Χ. αι., είναι λίγες. Τον 3ο π. Χ. αι., ο Ριανός ο Κρης που ήταν ποιητής και γραμματικός έγραψε 6 βιβλία που ασχολούνταν με το Δεύτερο Μεσσηνιακό Πόλεμο και την κεντρική φιγούρα του Αριστομένη, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από τον Παυσανία στο τέταρτο βιβλίο του σαν έγκυρη πηγή(Fragmenta Volume-Jacobyʹ-F 3a,265, F, fragment 44, line 3.). Επίσης, ο Στράβων (64 π.Χ. - 24 μ.Χ.) αναφέρει στο Η΄ βιβλίο των Γεωγραφικών του την Ανδανία. Στα μέσα του 2ου μ.Χ. αι., ο περιηγητής Παυσανίας, άμεσα επηρεασμένος από προγενέστερους συγγραφείς αναλώνεται στην περιγραφή των Μεσσηνιακών πολέμων και διασώζει πληροφορίες για την Ανδανία.  Ωστόσο, ο Παυσανίας δε μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστος. Τον ίδιο αιώνα, ο γραμματικός Αίλιος  Ηρωδιανός αναφέρει στο έργο του «Καθολική προσωδία»: « Ἀνδανία πόλις Μεσσήνης ὁμώνυμος τῇ χώρᾳ. οὕτω γὰρ καὶ ἡ Μεσσήνη Ἀνδανία ἐκαλεῖτο, ἣν οἰκῆσαί φασί τινας τῶν Κρεσφόντου καὶ οὕτως καλέσαι διὰ τὸ μὴ ἁνδάνειν αὐτοῖς»(Rhet., De prosodia catholica, Part+volume 3,1, page 296, line 4.). Τον 5ο μ.Χ. αι., ο γραμματικός Στέφανος, αντλώντας πληροφορίες από προγενέστερους και ιδίως τον Αίλιο Ηρωδιανό, αναφέρεται στην Ανδανία ως εξής: «Ἀνδανία πόλις Μεσσήνης, ὁμώνυμος τῇ χώρᾳ. οὕτω γὰρ καὶ ἡ Μεσσήνη Ἀνδανία ἐκαλεῖτο, ἣν οἰκῆσαί φασί τινας τῶν Κρεσφόντου καὶ οὕτως καλέσαι διὰ τὸ μὴ ἁνδάνειν αὐτοῖς.   τὸ ἐθνικὸν Ἀνδανιεύς, ὡς Φίλων ἐν τῇ περὶ πόλεων. ἐκ ταύτης Ἀριστομένης ἐγένετο, ἐπιφανέστατος στρατηγός. τοῦτον οἱ Λακεδαιμόνιοι πολλάκις αὐτοὺς νικήσαντα θαυμάσαντες, ὡς μόλις ἐκράτησαν ἐν τοῖς Μεσσηνιακοῖς, ἀνατεμόντες ἐσκόπουν εἰ παρὰ τοὺς λοιποὺς ἐστί τι, καὶ εὗρον σπλάγχνον ἐξηλλαγμένον καὶ τὴν καρδίαν δασεῖαν, ὡς Ἡρόδοτος καὶ Πλούταρχος καὶ Ῥιανός. τὸ θηλυκὸν Ἀνδανιάς. λέγεται δὲ καὶ Ἀνδάνιος, ὡς Ῥιανός»(Στέφανος Βυζάντιος, «Εθνικά»: 94.). Ο αρχιεπίσκοπος και γραμματικός Ευστάθιος (12ος μ.Χ. αι.) βασισμένος προφανώς σε άλλες πηγές διασώζει ότι: «Ἡ δὲ Ἰρὴ κατὰ τὸ ὄρος δείκνυται τὸ κατὰ Μεγάλην Πόλιν Ἀρκαδίας ἐπὶ Ἀνδανίαν ἰόντι, ἣν Οἰχαλίαν ὁ ποιητὴς καλεῖ», προκαλώντας μας μια σύγχυση, αφού αφήνει να εννοηθεί, ότι οι ονομασίες Ανδανία και Οιχαλία αναφέρονται στον ίδιο οικισμό(Scr. Eccl., Commentarii ad Homeri Iliadem Volume 2, page 686, line 17.). Τέλος, ο συντάκτης του λεξικού που αποδίδεται στον Ζωναρά (13ος μ.Χ. αι.) μεταφέρει σε μας ότι: «Ἀνδανία πόλις Μεσήνης. τὸ ἐθνικὸν Ἀνδανιεύς»(Lexicon Alphabetic letter alpha, page 183, line 24.).

Συμπερασματικά, όσο αναφορά τις πηγές, παρατηρούμε ότι μας διασώζουν ελάχιστα πράγματα, τα οποία συχνά δανείζονται η καθεμιά τους αυτούσια, από προγενέστερο συγγραφέα. Πιο συγκεκριμένα, η ενασχόληση του Ριανού με τους Μεσσηνιακούς πολέμους στην αρκετά προχωρημένη, σε σύγκριση με τα γεγονότα που αφηγείται, Ελληνιστική εποχή που ζει και δραστηριοποιείται δε θα πρέπει να θεωρείται αξιόπιστη. Κυρίως, γιατί ο Ριανός είναι γνωστός σαν συγγραφέας επών (μυθολογικών και εθνογραφικών), στα οποία συγκαταλέγονται και τα έξι βιβλία του των Μεσσηνιακών(Αραπογιάννη 2012: 441.). Ο Στράβων, όπως και θα αποδειχτεί παρακάτω, προκαλεί ιδιαίτερη σύγχυση στην έρευνα με τις ανακρίβειές του. Για την περίπτωση του Παυσανία είναι απαραίτητο, να γίνει μια διασαφήνιση: ο,τι αφορά τους Μεσσηνιακούς πολέμους και τη δράση του Αριστομένη, ακροβατεί μεταξύ μύθου- ιστορίας και ασφαλώς προέρχονται από τον Ριανό. Ο,τι όμως στα αναφερόμενα από τον Παυσανία, έχει να κάνει με την τοπογραφία της περιοχής, θα πρέπει να θεωρηθούν ορθά, έστω κι αν δεν χαρακτηρίζονται από ακρίβεια τους. Ο Παυσανίας περιηγήθηκε το Στενυκληρικό πεδίο κι έκανε επιτόπια έρευνα σε αντίθεση με τον Στράβωνα που φαίνεται να μην έκανε.  Ο Αίλιος Ηρωδιανός είναι σίγουρο, πως αντλεί υλικό από τους προγενέστερους συγγραφείς: Ριανό και Φίλωνα. Στον Αίλιο  Ηρωδιανό, στηρίζονται αναμφισβήτητα και κατ’ αποκλειστικότητα ο γραμματικός Στέφανος, όπως έχει αναφερθεί, κι ο συντάκτης του λεξικού που αποδίδεται στον Ζωναρά. Όσο αναφορά τον αρχιεπίσκοπο και γραμματικό Ευστάθιο μεταφέρει αυτούσια, όσα γράφει ο Στράβων.

Η Ανδανία αναφέρεται επίσης και από τον Πολύβιο. Στην αφήγηση του, εξιστορώντας γεγονότα που αφορούν τον Β’ Συμμαχικό Πόλεμο (220- 217 π.Χ.) και ιδίως την αποτυχημένη προσπάθεια των Ηλείων και του Σπαρτιάτη βασιλιά Λυκούργου για παράλληλη εισβολή στη Μεσσηνία αναφέρει: «Γι αυτό ο Λυκούργος, επειδή ούτε μπορούσε να συνενωθεί με τις δυνάμεις του Πυρρία (εν. των Ηλείων), ούτε ο ίδιος ήταν επαρκής, έκανε για λίγο επιθέσεις στην Ανδανία και γύρισε άπρακτος πάλι στη Σπάρτη» (Πολύβιος, «Ιστοριών Ε’»: 5.92.). Από τον Πολύβιο, σε πρώτη ανάλυση πληροφορούμαστε με βεβαιότητα, ότι, κατά τον 3ο π.Χ. αι.,  η Ανδανία αποτελεί μέρος της επικράτειας της Μεσσήνης.

Ιδιαίτερη προσοχή απαιτεί η μελέτη του Στράβωνα. Ο Στράβων δεν είναι ακριβής ως προς τις τοποθεσίες που παραδίδει. Προσπαθώντας να διασαφηνίσει, οι στίχοι του Ομήρου σε ποια Οιχαλία αναφέρονται, παραδίδει, ότι η Οιχαλία ονομαζόταν στις μέρες του Ανδανία κι ότι ήταν Αρκαδική(Στράβων, «Γεωγραφικών Η’»: 8.3.6.). Για να υποστηρίξει με βεβαιότητα μάλιστα στο 10ο βιβλίο του, ότι Οιχαλία ονομαζόταν αρχικά η κώμη της Ανδανίας(Στράβων, «Γεωγραφικών Η’»: 8.1.10.). Στα χρόνια του Στράβωνα πάντως, κι αυτό πρέπει μάλλον να θεωρήσουμε σημαντικότερο, η Ανδανία ως οικισμός φαίνεται να υφίσταται. Το γεγονός, ότι τοποθετεί την Ανδανία κι ως εκ τούτου εν γένει το Στενυκλάριο πεδίο σε Αρκαδικό έδαφος, χρήζει περεταίρω διερεύνησης. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί, ότι πρόσφατες ανασκαφές στη βόρεια Μεσσηνία (θέση Πετρούλα/ Πισαηλιάς) απεκάλυψαν έναν ναό άγνωστης ταυτότητα αλλά με στοιχεία που συνηγορούν, ότι το επισκέπτονταν Μεσσήνιοι προσκυνητές ήδη από τον 5ο π.Χ. αι.(Κουρσούμης 2012: 11.). Με βάση τον Στράβωνα, η Ανδανία τοποθετείται κάπου κοντά στο όρος Δώριο(Στράβων, «Γεωγραφικών Η’»: 8.3.25.). Δίνει έτσι ένα σημείο, που δεν απέχει πολύ από το Στενυκλάριο πεδίο, αλλά δεν πιστοποιεί με απόλυτη βεβαιότητα την ύπαρξη της Ανδανίας εντός αυτού. 

Όσο αναφορά τον Παυσανία, μεταξύ άλλων απαντά σε ένα σημαντικότατο ερώτημα. Κατά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας και την επιστροφή των Μεσσηνίων, η πρωτεύουσα τους δεν ανοικοδομήθηκε στο Στενυκληρικό πεδίο, αλλά στους πρόποδες του όρους Ιθώμης, γιατί στην Ανδανία και την Οιχαλία ο Μεσσηνιακός λαός βρήκε πολλές συμφορές και δεν ήθελε να εγκατασταθεί(Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.26.6.). Ο Παυσανίας σε αντίθεση με τον Στράβωνα αναφέρεται στην Οιχαλία και στην Ανδανία ως διαφορετικούς οικισμούς. Η Οιχαλία επί των ημερών του ονομαζόταν Καρνάσιο άλσος και την  τοποθετεί ακριβώς απέναντι από το Στενυκληρικό πεδίο (Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις»: 4.33.4.). Αν λάβουμε υπόψη, την πορεία του Παυσανία στη Μεσσηνία, μάλλον εισήχθη στο Στενυκληρικό πεδίο από τα νότια, έτσι εφόσον η Οιχαλία βρισκόταν απέναντί του, θα μπορούσαμε κάλλιστα να υποθέσουμε πως τα λείψανα του οικισμού των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων της θέσης Κρεμπενή στη Κάτω Μέλπεια, ίσως να σχετίζονται με την Οιχαλία(Αραπογιάννη 2012: 453.). Η Ανδανία, σύμφωνα με τον Παυσανία, βρίσκεται οκτώ στάδια αριστερά του ποταμού Χάραδρου, αλλά στην εποχή του είναι ερείπια. Αν πάλι ο Παυσανίας μπήκε στο Στενυκληρικό πεδίο από τα βόρεια, τότε τα οικιστικά λείψανα της θέσης Κρεμπενή στη Κάτω Μέλπεια, ίσως να σχετίζονται με την Ανδανία και τα οικιστικά κατάλοιπα μεταξύ Πολίχνης, Καλλιρόης και Κωνσταντίνων να ανήκουν στην Οιχαλία (Καρνάσιο άλσος). Η υπόθεση αυτή δε θα πρέπει να θεωρείται απίθανη, αλλά αντιθέτως οι επιγραφές με την αναδιοργάνωση των Μυστηρίων της Ανδανίας που εντοπίστηκαν κοντά στο Διβάρι Πολίχνης αλλά και η ενεπίγραφη βάση αδριάντα του Τιβέριου Κλαύδιου Κρισπιανού, ιερωμένου των θεών της Ανδανίας είναι αδιάσειστα στοιχεία που υπονοούν, ότι εκεί λάμβαναν χώρα τα μυστήρια(Αραπογιάννη 2012: 453.). Ωστόσο, από την αφήγηση του περιηγητή, γίνεται τεκμαρτό πως δεν επισκέφτηκε το Στενυκληρικό πεδίο από τα βόρεια. Τότε, αφού η Ανδανία στην εποχή του Παυσανία είναι ακατοίκητη, το ίδιο και η Οιχαλία που έχει μετατραπεί σε άλσος κυπαρισσιών, είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς τι συνέβαινε στο   Στενυκληρικό πεδίο το 2ο μ. Χ. αι.

Η ταύτιση του ποταμού Χάραδρου με κάποια από τα σημερινά ρέματα της περιοχής, ίσως να βοηθούσε σε συνδυασμό με επιτόπια έρευνα. Αν λάβουμε πάντως στα σοβαρά τον Στράβωνα, ο οποίος θέλει την Ανδανία κοντά στο όρος Δώριο, τότε η περιοχή μεταξύ Πολίχνης, Καλλιρόης και Κωνσταντίνων που είναι κατάσπαρτη από οικοδομικό υλικό διάφορων περιόδων είναι πιθανότερο να είναι η Ανδανία από τα λείψανα του οικισμού των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων της θέσης Κρεμπενή στη Κάτω Μέλπεια. Παρόλα αυτά, μόνο η αρχαιολογική σκαπάνη μπορεί, να δώσει κάποιες απαντήσεις.

Τέλος, στα «Εθνικά» του Στέφανου του γραμματικού, αναφέρεται επίσης και μια άλλη πόλη: «Στενύκληρος, πόλις Μεσσήνης. τὸ ἐθνικὸν Στενυκλάριος. τὸ θηλυκὸν Στενυκλαρία» (Στέφανος Βυζάντιος, «Εθνικά»: 585.). Αποδεικνύοντας, ότι οι πηγές δημιουργούν μια σύγχυση στον ερευνητή αλλά ταυτόχρονα χρίζουν το Στενυκληρικό πεδίο ως τόπο που απαιτεί περεταίρω διερεύνηση. Επίσης, θα πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση και στον Αίλιο Ηρωδιανό, ο οποίος αναφέρει: «Η Ανδανία είναι πόλη της Μεσσήνης, παρομοίως ονομάζεται και η χώρα. Έτσι ακριβώς και η Μεσσήνη Ανδανία ονομάζεται, την οποία λέγεται ότι κατοίκησαν κάποιοι απόγονοι του Κρεσφόντη και την ονόμασαν έτσι γιατί δεν τους άρεσε (εν. η προηγούμενη ονομασία)»(Rhet., De prosodia catholica, Part+volume 3,1, page 296, line 4.). Η κεντρική ουσία λοιπών των λεγόμενων του Αίλιου Ηρωδιανού είναι, ότι Ανδανία ονομαζόταν ολόκληρη η Μεσσηνία. Στο προηγούμενο συμφωνεί κι ο Παπαχατζής(Παπαχατζής 2002: 3: «Η περιοχή του Παμίσου, της Θουρίας, των Φαρών φαίνεται πως χαρακτηριζόταν ως Μέσ(σ)η ή Μεσσήνη και αυτή η χώρα κατακτήθηκε με βάση την παράδοση από τους Δωριείς του Κρεσφόντη».).

---

Βιβλιογραφία 

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ: ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ(Κορρές& Αραπογιάννη), Επιμ. Ανδρ. Βλαχόπουλος, ΕΚΔ. ΜΕΛΙΣΣΑ, ΑΘΗΝΑ 2012.

ΝΙΚ. Δ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ, «ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ/ ΒΙΒΛΙΑ 4., 5.& 6- ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΚΑΙ ΗΛΙΑΚΑ, ΕΚΔ. ΑΘΗΝΩΝ, ΑΘΗΝΑ 2002.

ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, ΤΟΜΟΣ 4 «ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ», ΕΚΔ. ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1992.

ΠΟΛΥΒΙΟΣ, ΙΣΤΟΡΙΩΝ Ε’, ΕΚΔ. ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1996.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ, «ΕΘΝΙΚΑ» (Α- Ι& Κ- Ω), ΕΚΔ. ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 2004.

ΣΤΡΑΒΩΝ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ Η’, ΕΚΔ. ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1994.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΟΥΡΣΟΥΜΗΣ, ΕΝ ΔΕΡΑΙΣ ΚΑΛΟΥΜΕΝΑΙΣ ΤΗΣ ΣΦΕΤΕΡΑΣ: ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΝΑ ΙΕΡΟ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΜΕΣΣΗΝΙΑ, ΤΕΚΜΗΡΙΑ 11 (2012), 1- 16. 

FELIX JACOBY, DIE FRAGMENTE DER GRIECHISCHEN HISTORIKER: (F.Gr.H).  Berlin : Weidmann, 1927-1958 (Leiden : Brill, 2005).

LIDDELL H. GEORGE& SCOTT ROBERT, ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧ. ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΟΣΧΟΣ Π. ΞΕΝΟΦΩΝ, 2η ΕΚΔ. Αθήνα: Πελεκάνος , 2006. 

Τ.L.G. © the Thesaurus Linguae Graecae, the Packard Humanities Institute, The Perseus Project and others.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Παν. Πελοποννήσου Δρ. Ελένη Ζυμή.

* Ο Μιχαήλ Δ. Παπαμιχαήλ είναι φοιτητής Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας & Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών στην Καλαμάτα (papamixahlmixalhs@hotmail.com)