Νύχτα, 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Φανταστικός πινάκας αγνώστου ζωγράφου της εποχής. Ο ζωγράφος παρουσιάζει σε πρώτο πλάνο το συνταγματάρχη Δημήτριο Καλλέργη έφιππο έξω από τα ανάκτορα, να ζητά Σύνταγμα, από το βασιλέα Όθωνα και την Αμαλία.
Η 3ης Σεπτεμβρίου, ιστορικής σημασίας ,επανάσταση που ανάγκασε τον βασιλιά Όθωνα να παραχωρήσει Σύνταγμα στον Ελληνικό ναό δίνοντας το όνομά της και στην ομώνυμη κεντρική πλατεία της Αθήνας, αποτελεί κάτι παραπάνω από ένα ιστορικό γεγονός. Είναι ημέρα μνήμης για την αναίμακτη μετάβαση της Ελλάδας από την μοναρχία στην συνταγματική μοναρχία.
Οκτώ χρόνια μετά την ενηλικίωση του βασιλιά Όθωνα η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν τραγική, η πτώχευση του ελληνικού Δημοσίου το 1843 και η εκβιαστική τακτική των ξένων δανειστών, συνέτειναν στην επιδείνωση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης στη χώρα, ενώ τα προβλήματα που σχετίζονταν με την αγροτική γή, τις εθνικές γαίες, την εκπαίδευση κλπ προκαλούσαν την δικαιολογημένη δυσφορία του λαού.
Ο απολυταρχισμός που χαρακτήριζε το παλάτι και οδηγούσε σε μικροεξεγέρσεις, οι οποίες όμως καταπνίγονταν οδήγησαν σε μία χρόνια αιτία πολιτικών αναταραχών και τη δυσαρέσκεια του Ελληνικού λαού.
Tο δημοσιονομικό αδιέξοδο, η φτώχεια και η πείνα, που έφερε η ανελέητη λιτότητα, και επιβλήθηκε διά ροπάλου, προκειμένου να πληρώνονται τα τοκοχρεολύσια, πυροδότησαν την έκρηξη της επανάστασης.
Tο «μνημόνιο» μεταξύ Eλλάδας και των τριών προστάτιδων δυνάμεων (Aγγλία, Γαλλία, Pωσία), υπογράφεται επισήμως στις 2 (12) Σεπτεμβρίου 1843. Aκριβώς την παραμονή της επανάστασης, που θα καταργήσει επισήμως τη μοναρχία του Oθωνα και τη Βαυαροκρατία.
Tο δάνειο του 1832, το πρωτόκολλο του 1843 και η Eπανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου συνιστούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας.
O ιστορικός Tζον Πετρόπουλος, στην κλασική μελέτη του για το ελληνικό βασίλειο στα χρόνια 1833-1843, συνοψίζοντας τις σχετικές πηγές καταλήγει στο συμπέρασμα: «H συλλογική ενέργεια των προστάτιδων δυνάμεων (για τα τοκοχρεολύσια) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκρηξη της επανάστασης».
Δεν ήταν μόνο η παλλαϊκή απαίτηση για ελευθερίες, δημοκρατικά δικαιώματα και απαλλαγή από την ξενοκρατία, αλλά ο περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά. που συμπυκνώνονταν στο σύνθημα «Zήτω το Σύνταγμα».
H πολιτειακή μεταβολή ήταν η διέξοδος από την καθολική ελληνική κρίση.
Η Ελλάδα ήταν προφανές ότι χρειαζόταν μία ριζική αλλαγή και την θέσπιση νόμων που θα οργάνωναν και θα έβαζαν σε μία τάξη την πολυτάραχη κοινωνικοπολιτική ζωή μιας χώρας που προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της.
Το 1840 ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης ίδρυσε μία οργάνωση, με σκοπό την επιβολή Συντάγματος, συγκεντρώνοντας πρώην πολεμιστές του 1821 που είχαν πολεμήσει για μία ελεύθερη Ελλάδα .
Ο συνταγματάρχης Καλλέργης, συνειδητοποιώντας την κρισιμότητα της κατάστασης, πήγε στους στρατώνες και με το σύνθημα «Ζήτω το Σύνταγμα ξεσηκώθηκαν 2.000 στρατιώτες που κατευθύνθηκαν στα ανάκτορα, ενώ κατ’ εντολή του, στρατιωτικά αποσπάσματα είχαν καταλάβει το νομισματοκοπείο, την Εθνική Τράπεζα, το Δημόσιο Ταμείο και τα διάφορα υπουργεία.
Ο στρατός έφτασε στα ανάκτορα της Αθήνας (τη σημερινή Βουλή) με ζητωκραυγές και επευφημίες και σύντομα ενώθηκε μαζί του και ο ελληνικός λαός. Κάθε προσπάθεια του πανικόβλητου Όθωνα να διαλύσει την πορεία έπεφτε στο κενό.
Ολα τα αιτήματα των επαναστατών έγιναν αποδεκτά, ενώ με βασιλικό διάταγμα, η 3η Σεπτεμβρίου ανακηρύχθηκε μέρα εθνικής γιορτής και ο Δημήτριος Καλλέργης παρασημοφορήθηκε, ως αρχηγός του επαναστατικού κινήματος.
Εξαρχής, από το 1843, το αίτημα προς τον Όθωνα για την παροχή Συντάγματος και η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου έθεσαν τις βάσεις για το κεντρικό ζήτημα που επρόκειτο να απασχολήσει για περισσότερο από έναν αιώνα, έως δηλαδή τα Ιουλιανά του 1965, την πολιτική ζωή της χώρας: το πολιτειακό. Γύρω από το πολιτειακό θα εξελιχθεί μια μακροχρόνια και σκληρή σύγκρουση με πολλά στάδια. H αρχή αυτής της σύγκρουσης διεξήχθη ανάμεσα στο πανίσχυρο Στέμμα και εκείνη τη μερίδα του πολιτικού κόσμου που επεδίωκε μεγαλύτερη ενίσχυση του κοινοβουλευτισμού και της λαϊκής βούλησης.
Τους δύο επόμενους μήνες (Οκτώβριο και Νοέμβριο) έγιναν οι εκλογές του 1843 και συγκροτήθηκε η συνταγματική Εθνική Συνέλευση, η οποία συνέταξε το Σύνταγμα που υπέγραψε και ο Όθωνας.
Η Εθνοσυνέλευση που έλαβε χώρα στην Αθήνα το 1843 ξεκίνησε τις εργασίες της στις 8 Νοεμβρίου και διαλύθηκε μετά την ολοκλήρωση του έργου της στις 18 Μαρτίου του 1844. Απαρτίστηκε αρχικά από 221 πληρεξούσιους και τελικά από 244 μετά από διόρθωση λάθους που είχε προηγηθεί στον υπολογισμό των πληρεξούσιων που δικαιούνταν ορισμένες επαρχίες. Αντιπρόσωποι στη Συνέλευση είχαν σταλεί και από περιοχές που συμμετείχαν στην επανάσταση αλλά παρέμειναν υπόδουλες π.χ. Ήπειρος . Ένας πληρεξούσιος αντιπροσώπευε τους Βουλγαροσερβοθράκες. Συνολικά αντιπροσωπεύονταν 92 εκλογικές περιφέρειες.
Η έναρξη των συνεδριάσεων συνοδεύτηκε από 29 κανονιοβολισμούς και μουσικά εμβατήρια.
Στις 18 Μαρτίου ο βασιλιάς κήρυξε τη λήξη της Συνέλευσης και επακολούθησε δοξολογία στην Αγία Ειρήνη όπως και ο όρκος του Οθωνα ότι θα τηρούσε το Σύνταγμα της χώρας.
Το Σύνταγμα του 1844 δεν αποτέλεσε έργο μιας κυρίαρχης εθνικής συντακτικής συνέλευσης, αλλά η Συνέλευση απλώς συνέπραξε στην κατάρτισή του. Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίσθηκε «Σύνταγμα-συμβόλαιο», «Σύνταγμα-συνθήκη» ή τέλος, «Σύνταγμα-συνάλλαγμα».Καθιέρωνε δε την κληρονομική συνταγματική μοναρχία, με κυρίαρχο όργανο του Κράτους τον μονάρχη, στον οποίο αναγνωρίζονταν εκτεταμένες και ουσιώδεις εξουσίες καθώς και το «τεκμήριο της αρμοδιότητας». Το πρόσωπό του ανώτατου άρχοντα χαρακτηριζόταν ιερό και απαραβίαστο. Ο ανώτατος άρχων ασκούσε την εκτελεστική εξουσία «δια των υπουργών του», τη νομοθετική από κοινού με την εκλεγμένη Βουλή και τη διορισμένη Γερουσία και, τέλος, τη δικαστική, η οποία πήγαζε από εκείνον, «δια των δικαστηρίων».
Προέκυψε η ανάγκη συμβιβασμού των επιδιώξεων των πολιτικών κομμάτων και των εξουσιών του βασιλιά η οποία αποτέλεσε το βασικότερο άξονα γύρω από τον οποίο περιστράφηκε η όλη διαδικασία του Συντάγματος.
Από τη μία πλευρά για τους μετριοπαθείς ο εμφύλιος σπαραγμός θεωρούταν δεδομένος με την έξωση του Οθωνα και τη μεσολάβηση παρατεταμένης βασιλείας. Από την άλλη πλευρά υπήρχε ο φόβος των ριζοσπαστικών ότι εξαιτίας του ρόλου τους στην επανάσταση ο βασιλιάς θα ήθελε να τους εκδικηθεί. Για το λόγο αυτό κρατούσαν στάση ενδοτική στο αίτημα να διατηρηθούν αρκετές από τις εξουσίες του στέμματος
Οι κομματικές παρατάξεις συμφώνησαν στην ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγματικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα: καθιέρωνε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών, την ισότητα απέναντι στο νόμο, την απαγόρευση της δουλείας, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου, την ελευθερία γνώμης και τύπου, την προστασία της ιδιοκτησίας, την δωρεάν εκπαίδευση. Όλοι οι αντιπρόσωποι συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν αξίες και δικαιώματα που έπρεπε να προστατευτούν από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Μια αδυναμία ήταν το ότι δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, πράγμα που μπορούσε να φέρει εμπόδια στη συγκρότηση κομματικών μηχανισμών.
Στο ακροτελεύτιο άρθρο 107 προβλέπεται ότι «η τήρησις του παρόντος Συντάγματος αφιερούται εις τον πατριωτισμόν των Ελλήνων».
Τέλος, ο εκλογικός νόμος, που ψηφίσθηκε το Μάρτιο του 1844, καθιέρωσε την εκλογή των βουλευτών με πλειοψηφικό σύστημα δύο γύρων, που θα διεξαγόταν με άμεση, σχεδόν καθολική και μυστική ψηφοφορία.
Συγκεκριμένα τα χαρακτηριστικά του νέου συντάγματος μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα σημεία :
α. Καθιέρωνε τη μοναρχική αρχή. β. Αναγνώριζε στο βασιλιά σημαντικότατες εξουσίες. γ. Ίδρυε δεύτερο νομοθετικό σώμα, τη Γερουσία. δ. Πρόβλεπε ότι οι υπουργοί ευθύνονται για τις πράξεις του βασιλιά. ε. Όριζε ότι η δικαιοσύνη πηγάζει από το βασιλιά και ενεργείται μέσω δικαστών που έχουν ορισθεί από τον ίδιο. στ. Προστάτευε τις ατομικές ελευθερίες. Με βασικό πρότυπο το γαλλικό μοναρχικό συνταγματικό χάρτη του 1830 και πολύ λιγότερο το δημοκρατικό βελγικό σύνταγμα του 1831, το Ελληνικό σύνταγμα του 1844 συμπληρωνόταν με έναν επαναστατικό για την εποχή του εκλογικό νόμο. Πρόκειται για τον εκλογικό νόμο τη 18ης Μαρτίου 1844 που ψήφισε η εθνοσυνέλευση της 3ης Σεπτεμβρίου και που αναγνώριζε το δικαίωμα ψήφου σε όσους : α. Ήταν Έλληνες γεννημένοι στα σύνορα του ελληνικού βασιλείου. β. Είχαν συμπληρώσει το 25 έτος της ηλικίας τους. γ. Ήταν κύριοι οποιασδήποτε κινητής ή ακίνητης περιουσίας. δ. Εξασκούσαν οποιοδήποτε επάγγελμα. Με τον τρόπο αυτό αποκλείονταν από την εκλογική διαδικασία οι οικόσιτοι υπηρέτες και οι μαθητευόμενοι τεχνίτες (οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου τον 20ο αιώνα) . Ο εκλογικός νόμος του 1844 ήταν το προοδευτικότερο ίσως εκλογικό νομοθέτημα της εποχής του καθώς αποτελεί μέρος της πρώτης συστηματικής προσπάθειας εδραίωσης του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα.
Ωστόσο τα γεγονότα που ακολούθησαν δεν φαίνεται να δικαίωσαν τις προσδοκίες του λαού για μία σταθερότητα του πολιτικού κλίματος αλλά και τις ελπίδες για μία οικονομική και κοινωνική ευμάρεια. Και δυστυχώς τα προβλήματα φάνηκαν από την έναρξη .
Το Σύνταγμα ήταν μοναρχικό, ο συντηρητισμός του οποίου δεν μπορούσε να αναιρεθεί από τις φιλελεύθερες διατάξεις που κατάφεραν να επιβάλουν τα προοδευτικότερα στοιχεία της εθνοσυνέλευσης.
- Ο σημαντικότατος ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην τροπή των πολιτικών πραγμάτων της Ελλάδας με βάση την επιρροή τους και τα εκάστοτε συμφέροντά τους. Κατά συνέπεια έχουμε τη διαίρεση του νεαρού πολιτικού κόσμου σε τρία πολιτικά κόμματα, που εκπροσωπούσαν τα συμφέροντα των τριών Μεγάλων Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας).
- Η ψήφιση νέων ανελεύθερων νόμων δεν αποτελούσαν εγγύηση για την ομαλή εξέλιξη της πολιτικής ζωής του τόπου. Η φύση της νομοθετικής συγκρότησης αποσκοπούσε στη σαφή εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων ορισμένων επιφανών.
- Η αποχή των ηρώων του 1821 από την πολιτική ζωή της χώρας και η άσχημη αντιμετώπισή τους από το κράτος. Το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει την έντονη δυσαρέσκεια μεγάλης μερίδας του λαού. Η προσπάθεια ορισμένων λογίων με μηδαμινή κατά τους μελετητές συμμετοχή στον απελευθερωτικό αγώνα, να ηγηθούν στην πολιτική ζωή όπως για παράδειγμα έκανε ο Ι.Κωλέττης. (Ο θάνατος του Θ.Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη αποτέλεσαν δύο από τα σημαντικότερα γεγονότα της περιόδου.) Ο Όθωνας εξακολουθεί να συμπεριφέρεται ως απόλυτος μονάρχης, περιφρονώντας τις συνταγματικές αρχές και παραβιάζοντας τις υποσχέσεις του της 3ης Σεπτεμβρίου. Η στάση του βασιλιά σ’ αυτή την κατάσταση χαρακτηρίζεται από παλινωδίες, προχειρότητα και καιροσκοπισμό, που, αντί να περιορίσουν, άνοιξαν την όρεξη στις ανταγωνιζόμενες για τον έλεγχο της Ελλάδας Μεγάλες Δυνάμεις. Στην ίδια περίοδο η πολιτική ζωή της χώρας κλυδωνιζόταν από συνεχείς κρίσεις με πρωταγωνιστές τους αγγλόφιλους του Μαυροκορδάτου και τους γαλλόφιλους του Κωλέττη, ο οποίος ανέλαβε την πρωθυπουργία το διάστημα 1844 – 1847. Επιπλέον η στάση του Οθωνα υπερ της αντιπολίτευσης ανάγκασε τον Μαυροκορδάτο να υποβάλει την παραίτηση του.Ο Κωλέττης, ως αρχηγός του γαλλικού κόμματος, επεδίωκε μια κυβερνητική πολιτική που θα ενίσχυε το ρόλο του βασιλιά, υπονομεύοντας έτσι τον κοινοβουλευτισμό. Δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί βία και νοθεία για να τρομοκρατεί τους εκλογείς, ώστε να ψηφίζουν υπέρ του κόμματος του. Το 1846/ 1847 κατείχε πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησης του, δεν παρουσιαζόταν όμως σχεδόν καθόλου στο Κοινοβούλιο και καθιστούσε αδύνατο τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας. Επέβαλε έτσι ένα είδος κοινοβουλευτικής δικτατορίας. Μετά το θάνατο του Κωλέττη, το 1847, το γαλλικό κόμμα πέρασε σε φάση παρακμής, καθώς επικράτησε διαμάχη για τη διαδοχή
- Τα πολιτικά κόμματα, μολονότι μπορούσαν να αναπτυχθούν περαιτέρω μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς, έδειξαν συμπτώματα στασιμότητας και δεν ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες, κάτι που τα οδήγησε σε παρακμή.
- Έλλειψη οργάνωσης και σωστού εξειδικευμένου μηχανισμού οι εκλογές αντί για οκτώ μέρες κράτησαν δύο μήνες. Λόγω όλου αυτού του κλίματος ασάφειας που επικρατούσε όταν συνήλθε η Βουλή τον Αύγουστο υπήρχαν περιοχές που δεν είχαν εκλέξει τους αντιπροσώπους τους για την πρώτη αυτή εκλεγμένη από το λαό Βουλή της χώρας. Ακολούθησαν ταραχές, εξεγέρσεις και πολεμική που υπέθαλπταν ο Κωλέττης και ο Μεταξάς κατά του Μαυροκορδάτου με αποτέλεσμα να ξεσπάσει η πρώτη ένοπλη εξέγερση κατά της κυβέρνησης στην Ακαρνανία, με αρχηγό το Θεόδωρο Γρίβα, ο οποίος την εποχή αυτή ήταν σύμμαχος του Κωλέττη και του γαλλικού κόμματος αλλά και στην υπόλοιπη ύπαιθρο οι ταραχές ήταν έντονες όπως στη Μάνη .
- Συγκεκριμένα η νέα περίοδος μετά το συνταγμα, συνοδεύτηκε από αρκετές πολιτικές αλλαγές, με σημαντικότερη ίσως την απαλλαγή της χώρας από τους Βαυαρούς.
Η τακτική του βασιλιά Όθωνα να προσπαθεί να ενισχύσει τους κυβερνητικούς υποψηφίους στις εκλογές οδήγησε τα κόμματα της αντιπολίτευσης σε διαρκή σύγκρουση με την αυλή, σε μια περίοδο που οι διαφωνίες τους είχαν απαλυνθεί.
«Η διαφορετική και σε πολλά σημεία συγκρουόμενη πολιτική των τριών δυνάμεων πάνω στο Ελληνικό ζήτημα επηρέαζε όχι μόνο τον επαναστατικό αγώνα, αλλά και την πολιτική σκέψη των Ελλήνων».
Οι μεταβαλλόμενες κοινωνικές εξελίξεις όμως ενίσχυσαν το φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα, γιατί οι διαρκείς απολυταρχικές τάσεις του Όθωνα όχι μόνο δεν ήταν πλέον πλέον ανεκτές, αλλά υπονόμευαν την ίδια του τη βασιλεία. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1862, πολίτες και στρατός της Αθήνας εξεγέρθηκαν και προκάλεσαν την έκπτωση του ιδίου και της δυναστείας των Wittelsbach. Η επανάσταση αυτή σηματοδότησε την κατάλυση της συνταγματικής μοναρχίας και τη μετάβαση στο πολίτευμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας .
Η διαδρομή του Ελληνικού κοινοβουλευτισμού, μέσα από μία δυσχερή και ασταθή πορεία , έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις, γνήσιες και νόθες εκλογές, ξένες επιδράσεις και παρασκήνια, συνθέτει το μωσαϊκό της περιπέτειας του ,μέσα από το οποίο ξεπροβάλλουν οι πρωταγωνιστές και οι πράξεις τους, άλλοτε πρωτοπόροι και οραματιστές, άλλοτε αρνητικοί και μοιραίοι. Η ιστορία της νεώτερης Ελλάδος έχει καταγράψει όλα τα λάθη , τις αδυναμίες τους, την ικανότητα τους ή την ανικανότητά τους να πάρουν σημαντιικές αποφάσεις για την χώρα μας.
«Νομίζω ότι ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα, όπως αυτό που υπάρχει σήμερα, είναι στην ουσία του αντιδημοκρατικό και για τον εξής λόγο: Δημιουργεί την εντύπωση στους Έλληνες ότι συμμετέχουν και οι ίδιοι ενεργά στην εξουσία ενώ στην ουσία είναι απλώς οπαδοί και όχι πρωταγωνιστές. .Η αντίληψη για ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων μεταξύ αντιπροσώπων και εκλογέων θεωρείται ως σημείο ξεπεσμού του συστήματος.
Κορνήλιος Καστοριάδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου