Ερασινώδυνα Ανάλεκτα Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

Θεολόγος – Φιλόλογος

  Ερασινώδυνα Ανάλεκτα

 Διατριβή Δ΄

  Τα «Ερασινώδυνα Ανάλεκτα» φιλοδοξούν να αποτελέσουν μία συλλογή από λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, εκλεκτά κείμενα, κυρίως τής Ελληνικής, τής Λατινικής, τής Ιταλικής, τής Ισπανικής και τής Πορτογαλικής Γραμματείας, μεταφρασμένα – όπου κρίνεται απαραίτητο – ή μεταγλωττισμένα, αναλόγως, στην νέα ελληνική γλώσσα, και εμπλουτισμένα με κατατοπιστικές εισαγωγές, διευκρινιστικά σχόλια και βοηθητικά παραρτήματα. Σκοπός τους είναι η τέρψη των αναγνωστών, αλλά και η αφύπνιση τής διάνοιάς τους, η γνωριμία των Ελλήνων και των ελληνομαθών με τον πλούτο τού ευρωπαϊκού μεσογειακού πνεύματος, αλλά και η έμπρακτη αποδόμηση τής υστερόβουλης θεωρίας περί τού «ανεπίκαιρου» ή «δυσπρόσιτου» χαρακτήρα αυτών των κειμένων. Η ηλεκτρονική ή έντυπη αναπαραγωγή και διάδοσή τους, καθώς και η τυχόν μετάφρασή τους σε άλλες γλώσσες, επιτρέπεται υπό τον απαρέγκλιτο όρο τής αυστηρής διατήρησης τής απόλυτης ακεραιότητας τού περιεχομένου των Διατριβών.

Πρόλογος

Στην παρούσα Διατριβή, μέσα από τέσσερα σύντομα, αλλά διαφωτιστικά, σωζόμενα αποσπάσματα απολεσθέντος έργου τού Δημόκριτου, θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε την έννοια τής «ευθυμίας», ενός βιώματος που αποτελούσε το θεμελιώδες έρεισμα τής προσωπικής γαλήνης και τής ήπιας κοινωνικής συμπεριφοράς τού Αβδηρίτη φιλοσόφου, καθώς και μία βασική αρχή τής ηθικής διδασκαλίας του. Τα πρωτότυπα (αρχαιοελληνικά) κείμενα των εν λόγω τεσσάρων χωρίων, τα οποία εδώ παρουσιάζονται μεταφρασμένα στην νέα ελληνική γλώσσα, περιλαμβάνονται στην έκδοση «Die Fragmente der Vorsokratiker», των Hermann Alexander Diels και Walther Kranz, Βερολίνο, 1952. Πρόκειται γιά τα αποσπάσματα υπό τους αριθμούς 3, 174, 191 και 258.

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Ο κλεινός Δημόκριτος υπήρξε ένας σημαντικότατος φυσικός φιλόσοφος τής προσωκρατικής αρχαιότητας, καθώς και ο θεμελιωτής τής «ατομικής θεωρίας». Γεννήθηκε στα Άβδηρα τής Θράκης, μεταξύ τού 470 και τού 460 π.Χ., και έζησε περίπου 90 χρόνια, όπως μαθαίνουμε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη («Ιστορική Βιβλιοθήκη», βιβλίο ιδ’). Κληρονόμησε μία αξιόλογη περιουσία, την οποία διέθεσε εξολοκλήρου στα προσωπικά, διερευνητικά ταξίδια του, με σκοπό να γνωρίσει από κοντά τους ξένους πολιτισμούς, να συναναστραφεί πολλούς, διαφορετικούς ανθρώπους, να διευρύνει τις γνώσεις του και να αποκτήσει χρήσιμες εμπειρίες. Τα μαθηματικά και η φιλοσοφία απετέλεσαν τις κύριες ενασχολήσεις του. Συνέγραψε 72 έργα, όπως πληροφορούμαστε από τον Διογένη τον Λαέρτιο («Βίοι Φιλοσόφων», βιβλίο θ’), των οποίων η αξία θεωρούνταν ίση προς εκείνη των πλατωνικών, ενώ αργότερα ονομάστηκε δίκαια «ο Αριστοτέλης τού 5^ου π.Χ. αιώνα». Μέχρι τις μέρες μας έχουν φτάσει μόνον ρήσεις και αποσπάσματα, αρκετά γιά να κατανοήσουμε το εύρος των ενδιαφερόντων, την πνευματική διαύγεια, τον ισορροπημένο στοχασμό, την εκφραστική καθαρότητα και το διανοητικό ύψος τού λαμπρού Αβδηρίτη. Αντικείμενα των πολυετών μελετών του υπήρξαν, μεταξύ άλλων, η φυσική και η κοσμολογία, η θεολογία και η ψυχολογία, η πολιτική και η ηθική, η μουσική και η αισθητική, η γεωμετρία και η γεωγραφία. Ως χαρακτήρας ήταν ήπιος, γαλήνιος και απλός, τον διέκρινε η αισιοδοξία και η καρτερία, ενώ παροιμιώδες έμεινε το γέλιο του, τακτική εξωτερική αποτύπωση τής αδιασάλευτης ψυχικής ηρεμίας («ευθυμίας») του, στο οποίο οφείλει και το χαριτωμένο προσωνύμιο «γελασίνος», δηλαδή «γελαστός».

«Ευθυμία»

Ο όρος «ευθυμία», τον οποίο συναντούμε στο έργο τού Δημόκριτου ως «ευθυμίη», κατά την ιωνική γραμματική, είναι σύνθετος. Αποτελείται από το επίρρημα «ευ», που σημαίνει «καλώς, καλά», και το ουσιαστικό «θυμός», που σημαίνει «ψυχική διάθεση, συναισθηματική κατάσταση». «Ευθυμία», λοιπόν, είναι η «καλή ψυχική διάθεση», η «καλή συναισθηματική κατάσταση» ή, κατά το κοινώς λεγόμενο, η «καλή καρδιά».

Σύμφωνα με την διδασκαλία τού Αβδηρίτη φιλοσόφου, η ευθυμία αποτελεί το θεμέλιο τής εσωτερικής ισορροπίας τού ανθρώπου, αλλά και τής κόσμιας εξωτερικής συμπεριφοράς του. Ο εύθυμος άνθρωπος είναι απλός και λιτός στην ζωή του, ώστε να μην υφίσταται την θανατηφόρο τυραννία των τεχνηέντως και ματαίως αυξανομένων υλικών αναγκών. Είναι προσηνής, καταδεκτικός και ευπροσήγορος, ώστε να δύναται να συμμετέχει ενεργά, ουσιαστικά και εποικοδομητικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι, διακατεχόμενος από μία ευχάριστη διάθεση προσφοράς στους συνανθρώπους. Είναι δίκαιος και φιλαλήθης, ώστε να μην υποφέρει τις δυσάρεστες και καταστρεπτικές επιπτώσεις των επίπονων τύψεων τής συνείδησης. Είναι μετριοπαθής και ισορροπημένος, ώστε να αποφεύγει τις επαχθείς συνέπειες των ακραίων συναισθημάτων, των λεγόμενων «παθών». Είναι φιλομαθής, φιλόσοφος, φιλότεχνος και φιλεπιστήμων, ώστε να διατηρεί αδιαλείπτως ενεργό τον νου του και διαρκώς βελτιούμενη την ψυχή του, μοναδικά στοιχεία που διακρίνουν τον άνθρωπο από τα κτήνη.

Η ευθυμία, λοιπόν, είναι αρετή. Ως αρετή, γεννιέται και καλλιεργείται μέσα στην ψυχή τού ανθρώπου, υπό την εποπτεία τού νοός του, με την αρωγή τής παιδείας. Στύλοι τής ευθυμίας είναι η αυτογνωσία, ως πηγή τής απλότητας και τής καταδεκτικότητας, η κατοχή τού μέτρου, ως ρίζα τής μετριοπάθειας και τής ισορροπίας, η σύνεση και η δικαιοσύνη, ως φορείς τής ηθικής νομιμοφροσύνης και τής φιλαλήθειας, καθώς και η συνεχής μόρφωση, από την οποία προέρχεται η φιλομάθεια και όλα τα συναφή, ενώ ένας από τους πλέον σημαντικούς και ωφέλιμους καρπούς της είναι η πολυπόθητη και δυσεύρετη αταραξία ενώπιον κάθε εξέλιξης ή ανατροπής – θετικής ή αρνητικής – στην διάρκεια τού βίου.

Αθανάσιος Τσακνάκης

02/02/2015

Δημόκριτος

Ευθυμία

Α’

Όποιος αναζητεί την ευθυμία δεν πρέπει να ασχολείται με πολλά, ούτε κατ’ ιδίαν ούτε στα κοινά, ούτε σε όσα κάνει να υπερβαίνει την δύναμη και την φύση του[1], αλλά να προφυλάσσεται τόσο, ώστε ακόμη και αν η τύχη τον αρπάξει και τον οδηγήσει σε υπέρμετρες προσδοκίες[2], να ενεργεί μετρημένα και να μην επιδιώκει περισσότερα από τα εφικτά[3]. Ο μέτριος όγκος είναι ασφαλέστερος από τον μεγάλο όγκο[4]. [DK3]

Β’

Ο εύθυμος άνθρωπος, που επιδίδεται σε δίκαια και νόμιμα έργα, χαίρεται και είναι δυνατός και αμέριμνος, τόσο όταν είναι ξυπνητός, όσο και όταν κοιμάται, ενώ όποιος δεν υπολογίζει την δικαιοσύνη και δεν κάνει αυτά που πρέπει[5], δυσαρεστείται από όλα τούτα[6] και αισθάνεται φόβο και κακίζει τον εαυτό του όταν τα θυμάται. [DK174]

Γ’

Η ευθυμία γεννιέται στους ανθρώπους από την μετρημένη τέρψη και τον ισορροπημένο βίο. Οι ελλείψεις και οι υπερβολές συνηθίζουν να προκαλούν μεταπτώσεις[7] και να επιφέρουν μεγάλες ανακινήσεις[8] στην ψυχή. Οι ψυχές, όμως, που κινούνται σε μεγάλα διαστήματα[9], δεν είναι ούτε ευσταθείς ούτε εύθυμες. Πρέπει, λοιπόν, να κρατάς τον νου σου στραμμένο στα εφικτά και να αρκείσαι σε όσα διαθέτεις και λίγο να αναλογίζεσαι όσους είναι ζηλευτοί και θαυμαστοί[10] και να μην προσηλώνεις την διάνοιά σου σε αυτούς, αλλά να παρατηρείς τον βίο των ταλαιπωρούμενων και να κατανοείς πλήρως[11] όσα αυτοί υποφέρουν, ώστε να σου φαίνονται μεγάλα και ζηλευτά όσα διαθέτεις και κατέχεις, χωρίς να συμβαίνει να κακοπαθαίνει η ψυχή σου επιθυμώντας περισσότερα. Όποιος θαυμάζει τους έχοντες και όσους καλότυχοι θεωρούνται από τους άλλους ανθρώπους και κάθε ώρα προσηλώνει την μνήμη του σε αυτούς, αναγκάζεται να επιχειρεί συνεχώς κάτι καινούργιο[12] και να ασχολείται, εξαιτίας τής επιθυμίας του, με ανήκεστες πράξεις[13], τις οποίες απαγορεύουν οι νόμοι. Γι’ αυτό, λοιπόν, δεν πρέπει να επιζητείς τέτοια πράγματα, αλλά πρέπει να ευθυμείς με τα άλλα[14], παραβάλλοντας τον δικό σου βίο προς τον βίο όσων περνούν χειρότερα, και να καλοτυχίζεις τον εαυτό σου αναλογιζόμενος όσα εκείνοι[15] υποφέρουν και πόσο καλύτερα από εκείνους ενεργείς και διαβιώνεις. Έχοντας, λοιπόν, αυτήν την γνώμη, θα διαβιώνεις με περισσότερη ευθυμία και θα απωθείς στον βίο σου πολλές αντιξοότητες, όπως ο φθόνος και η ζήλεια και η δυσμένεια. [DK191]

Δ’

Πρέπει να σκοτώνουμε[16] με κάθε τρόπο όλα όσα βλάπτουν παραβαίνοντας το δίκαιο. Όποιος το κάνει αυτό, λαμβάνει ένα μεγαλύτερο μερίδιο ευθυμίας, δικαιοσύνης, θάρρους και αποκτημάτων σε κάθε μορφή κοινωνίας[17]. [DK258]

***   ***   ***

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση:

1.      Βαμβακάς, Κ. Ι., Προσωκρατικοί: οι θεμελιωτές τής δυτικής σκέψης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2001.

2.      Δημόκριτος: Γνώμαι, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα, 2013.

3.      Δημόκριτος, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2004.

4.      Λεύκιππος – Δημόκριτος: η ατομική θεωρία, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα.

5.      Kirk, G. S. – Raven, J. E. – Schofield, M., Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, Εκδόσεις Μ. Ι. Ε. Τ., Αθήνα, 1998.

6.      Zeller, E. – Nestle, W., Ιστορία τής Ελληνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1990.

Ξενόγλωσση:

1.      Alfieri, V. E., Gli Atomisti, Edizioni Laterza, Bari, 1936.

2.      Andolfo, M., Atomisti antichi – Testimonianze e frammenti, Milano, Bompiani, 2001.

3.      Bernabé, A., Fragmentos Presocráticos, Alianza Editorial, Madrid, 2008.

4.      Enriquez, F. – Mazziotti, M., Le dottrine di Democrito d’ Abdera, Edizioni Zanichelli, Bologna, 1948.

5.      Filósofos Presocráticos, Editorial Gredos, Madrid.

6.      Leszl, W., I primi atomisti – Raccolta dei testi che riguardano Leucippo e Democrito, Edizioni Olschki, Firenze, 2009.

7.      Luria, S., Democrito: raccolta dei frammenti, Milano, Bompiani, 2007.

8.      Silvestre, M. L., Democritea: I documenti da Epicuro ad Aezio, Edizioni Cadmo, Roma, 1990.

9.      Silvestre, M. L., Democrito e Epicuro: il senso di una polemica, Edizioni Loffredo, Napoli, 1985.

***   ***   ***

---

[1] Δηλαδή να μην υπερβαίνει τις πραγματικές δυνατότητες και να μην λησμονεί την πραγματική ιδιοσυγκρασία του.

[2] Ακόμη και αν η τύχη τού παράσχει την βέβαιη ή αβέβαιη δυνατότητα να ασχοληθεί με πολλά ή με σπουδαία έργα.

[3] Δηλαδή να μην επιδιώκει περισσότερα ή μεγαλύτερα από όσα με σύνεση και σωφροσύνη δύναται να επιτελέσει στο ακέραιο.

[4] Στο αρχαίο κείμενο, ο σοφός Δημόκριτος χρησιμοποιεί δύο αντιθετικούς όρους, την «εὐογκίη» και την «μεγαλογκίη». Η «εὐογκίη» είναι ο ορθός, λογικός, μετρημένος όγκος, οι υποφερτές φροντίδες και ασχολίες, οι κατάλληλες γιά τον άνθρωπο, οι ανάλογες προς τις δυνάμεις και την φύση του. Η «μεγαλογκίη» είναι ο υπερβολικός όγκος, ο δυσβάστακτος και ανυπόφορος, οι καταπιεστικές μέριμνες, εκείνες που ταράζουν και συνθλίβουν την ανθρώπινη ψυχή, οι δυσανάλογες προς τις δυνατότητες και τον χαρακτήρα τού ανθρώπου που τις επιλέγει και τις αναλαμβάνει. Αυτή η ρήση τού φιλοσόφου σχετίζεται άμεσα με το βαθυστόχαστο ρητό «μέτρον ἂριστον».

[5] Τα «δίκαια και νόμιμα έργα».

[6] Δηλαδή από τις άδικες ή πονηρές ή παράνομες επιλογές του.

[7] Εννοούνται οι «ψυχικές μεταπτώσεις», δηλαδή οι κυκλοθυμικές συμπεριφορές, οι αμφιθυμίες, οι διαρκείς αμφιβολίες και τα παρόμοια.

[8] Δηλαδή πάθη, ταραχές, ανησυχίες.

[9] Δηλαδή σε εκ διαμέτρου αντίθετες, ακραίες, ψυχικές καταστάσεις, όπως μεγάλη χαρά και βαθειά λύπη, υπέρμετρη αισιοδοξία και έντονη απαισιοδοξία, ενθουσιασμός και κατάθλιψη.

[10] Το πλήθος ζηλεύει και θαυμάζει τους θεωρούμενους ως επιτυχημένους συνανθρώπους, εστιάζοντας μόνον στην εξωτερική εμφάνιση και στην δημόσια δράση τους, χωρίς να προβληματίζεται γιά τον ψυχικό φόρτο που επισύρει στον καθένα εξ αυτών η κοινωνική κατάστασή του.

[11] Εις βάθος, όχι επιφανειακά.

[12] Ο Δημόκριτος κάνει χρήση τού ρήματος «ἐπικαινουργεῖν», φορτίζοντας αυτό αρνητικά και υπονοώντας ότι όποιος συνεχώς επιχειρεί κάτι καινούργιο – άρα είτε εντελώς άγνωστο είτε μόνον μερικώς γνωστό – αυξάνει το άγχος του γιά το εγχείρημά του, βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης ψυχικής έντασης, ανησυχεί, αμφιβάλλει και ταράζεται διαρκώς.

[13] Δηλαδή με πράξεις που, αφού αποδειχθούν λανθασμένες ή επιβλαβείς ή παράνομες, δεν επιδέχονται διόρθωση.

[14] Δηλαδή την «μετρημένη τέρψη» και τον «ισορροπημένο βίο», εντός των πλαισίων τού εφικτού.

[15] Οι «ταλαιπωρούμενοι».

[16] Δηλαδή να εκριζώνουμε, να αποβάλλουμε πλήρως, να εκμηδενίζουμε οριστικά και αμετάκλητα.

[17] Δηλαδή σε κάθε μορφή οργανωμένης συμβίωσης, όπου ο νόμος ορίζει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.