Φραγκοσυκιά Ένας κάκτος πολλαπλών επιλογών !

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ Δ. ΛΥΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

Τη φραγκοσυκιά όλοι την γνωρίζουμε. Είναι ένας εντυπωσιακός, επιβλητικός κάκτος που με τα ωραία αγκάθια του οριοθετεί τους χώρους, περισσότερο τα χτήματα και λιγότερο τις αυλές και δεν αστειεύεται! Αυτά τ’ αγκάθια εύκολα τρυπώνουν και δύσκολα σε αποχωρίζονται…. Εκτός όμως από τα αγκάθια, η φραγκοσυκιά, το καλοκαίρι που ανθίζει, μας χαρίζει τα υπέροχα άνθη της… κι εκεί προς το Σεπτέμβριο τα ωραία άνθη μετασχηματίζονται σε εύγευστους καρπούς.  Αλλά, πάλι μας βάζει δυσκολίες… Αν ξεπεράσουμε τα αγκάθια της, έχει και τα κουκούτσια που είναι κάπως μεγάλα… τέλος πάντων, όλο δυσκολίες μας βάζει… όμως, έτσι είναι οι κάκτοι…

Προσωπικά, πολλές φορές έχω έρθει αντιμέτωπη με τα ενοχλητικά της αγκάθια, αλλά το υπομένω. Μαζεύω τα φραγκόσυκα ντυμένη σα να πηγαίνω σε ειδική αποστολή (όπως θα έκανα και για τις μέλισσες) με μακρυμάνικο πουκάμισο, καλυμμένη μέχρι το λαιμό, με γυαλιά ηλίου και με πολύ προσοχή. Αυτό γίνεται συνήθως το Σεπτέμβριο στο εξοχικό της Ραφήνας, όπου δεσπόζει στην κάτω γωνία του κήπου, ο επιβλητικός κάκτος-φράχτης, φυτεμένος από τον πατέρα μου. Τιμώντας τις μεσσηνιακές μου ρίζες… γιατί αυτή η συγκεκριμένη φραγκοσυκιά ήρθε ως μετανάστρια από τα πάτρια εδάφη, μαζεύω τα φραγκόσυκα ανελλιπώς σε λεκάνες, και μετά; Μετά, τα περισσότερα δεν έχω τι να τα κάνω… Λίγοι τα προτιμούν κι αυτοί οι ελάχιστοι τα θέλουν καθαρισμένα!!!

Λίγα λόγια για το φυτό: Το επίσημο όνομα της φραγκοσυκιάς είναι «Opuntia, ficus-indica», σε μετάφραση Οπουντία, η ινδική συκή. Ανήκει στην οικογένεια των κακτοειδών (Cactaceae). Είναι πολύκλαδη και μπορεί να φτάσει μέχρι 3-5 μέτρα σε ύψος, χωρίς ουσιαστικά κορμό, από σαρκώδη επίπεδα «φύλλα» σαν ελλειψοειδείς δίσκοι, ενωμένοι μεταξύ τους. Ο καρπός το γνωστό φραγκόσυκο σχηματίζεται περιμετρικά στην άκρη των «φύλλων» της φραγκοσυκιάς και έχει βάρος που κυμαίνεται από 150-400 γραμμάρια. Αρχικά είναι κίτρινο κι όταν ωριμάσει, ροδοκοκκινίζει.

Το 2007 είδα σε μανάβικο στην Κέρκυρα να πουλιέται 3,5-4 ευρώ το κιλό και μου φάνηκε περίεργο…. Και όπως πληροφορήθηκα πρόσφατα, υπάρχει στην αγορά ζήτηση για φραγκόσυκα τα οποία βεβαίως, τα εισάγουμε!!! Δεν πειράζει… Εμείς στη Μεσσηνία πιο πολύ τα έχουμε ως διακοσμητικά και τα αφήνουμε πάνω στα φυτά να τα στολίζουν…

Προέλευση - Εξάπλωση : Η πατρίδα της φραγκοσυκιάς είναι το Μεξικό. Σύμφωνα με τις πηγές όταν οι Ισπανοί έφτασαν το 1492 στη σημερινή Αϊτή στη θάλασσα της Καραϊβικής πρωτοδοκίμασαν τα φραγκόσυκα, τα φρούτα της Opuntia.  Έτσι, επιστρέφοντας οι θαλασσοπόροι στην Ευρώπη έφεραν και τη φραγκοσυκιά.

Εκτός από την πατρίδα της την Αμερική όπου τη συναντάς από τον Καναδά στο βορρά μέχρι νότια στη Χιλή, η φραγκοσυκιά έχει σε τέτοιο βαθμό επεκταθεί στη Μεσόγειο, σε σημείο που να θεωρείται μέρος του φυσικού περιβάλλοντος. Υπάρχει ακόμη, στην Αφρική, σε μεγάλες εκτάσεις στην Αυστραλία και γενικά σε ζεστά μέρη σε όλη τη γη. Μπορεί και επιζεί με επιτυχία σε ξηρά μέρη με μικρή ποσότητα χώματος (π.χ. σε βραχώδεις εκτάσεις). Σε εύφορα πεδινά εδάφη επεκτείνεται με ευκολία, σχηματίζοντας μεγάλα, αδιαπέραστα συμπλέγματα.

Σε πολλές περιοχές λόγω της έλλειψης τροφίμων οι άνθρωποι βρήκαν διάφορους τρόπους να αξιοποιήσουν τους καρπούς της, παρασκευάζοντας σιρόπια που διατηρούνται για μεγάλο διάστημα. Παραδείγματος χάριν, βράζοντας το φρούτο παρασκευάζουν ένα είδος καραμέλας που λέγεται στα ισπανικά «melcocha». Ένα αλκοολούχο ποτό με την ονομασία «colonche» φτιάχνεται από τον πολτό του φραγκόσυκου με την ευκαιρία της συγκομιδής κατά τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο και καταναλώνεται στη διάρκεια τοπικών γιορτών στην Κεντρική και Λατινική Αμερική, ενώ ως «pitahaya» είναι γνωστό το προϊόν της ζύμωσης των φραγκόσυκων όταν μπουν σε πήλινα δοχεία και μείνουν για μέρες στον ήλιο. Τα προϊόντα αυτά είναι από παλιές συνταγές ιθαγενών της Αμερικής και καταναλώνονται ακόμα και στις μέρες μας αλλά είναι κυρίως τα φρέσκα φραγκόσυκα που έχουν τη μεγαλύτερη προτίμηση όπως και οι τρυφεροί βλαστοί που λέγονται «nopalitos».

Αναπαραγωγή και προβλήματα: Οποιοδήποτε μέρος του φυτού ριζοβολεί, κάνοντας πολύ εύκολη την αναπαραγωγή του. Στην Αυστραλία δημιουργήθηκαν προβλήματα από τη ραγδαία εξάπλωσή της. Για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση έκαναν εισαγωγή εντόμου από την κεντρική Αμερική που περιόρισε σημαντικά την εξάπλωσή της.

Χρήσεις

• Φυσικός φράχτης

Το φυτό χρησιμοποιείται ως φυσικός φυτοφράκτης. Ένας φράκτης από φραγκοσυκιές μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά στην εξάπλωση δασικής πυρκαγιάς γιατί ο σαρκώδης κορμός περιέχει μεγάλη ποσότητα νερού και καίγεται δύσκολα.

Η αντοχή του φυτού στην ξηρασία το καθιστά έναν πολύτιμο σύμμαχο στην μάχη κατά της ερημοποίησης.

Το φυτό χρησιμοποιείται για τον καρπό του, που καταναλώνεται ωμός σαν φρούτο αλλά θα πρέπει κανείς να τον καθαρίσει προσεκτικά γιατί είναι γεμάτος μικροσκοπικά αγκάθια.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία τάση να προβάλλονται διάφοροι καρποί ως υπερτροφές (superfoods). Από διατροφική άποψη, δεν υπάρχουν τέτοιες super ιδιότητες σε μεμονωμένους καρπούς και ο όρος είναι ένα εμπορικό κόλπο. Με αυτή την έννοια έχουν ακουστεί πολλές υπερβολές και για το φραγκόσυκο, όπως για το ιπποφαές, τα βατόμουρα…κλπ.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον των επιστημόνων αλλά και ιδιωτικών εταιρειών για τα συστατικά των διαφόρων τμημάτων της φραγκοσυκιάς, το οποίο φαίνεται πως δεν έχει κορεσθεί και θα περάσει αρκετός καιρός μέχρι αυτό να γίνει. Καινούργιες έρευνες προστίθενται στις ήδη υπάρχουσες για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αξιοποιηθεί η φραγκοσυκιά στη σύγχρονη διατροφή του ανθρώπου. Με βάση ανασκόπηση που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Μolecules το 2014 (Εl-Μostafa κ. συν. 2014) οι καρποί είναι πλούσιοι σε βιταμίνες C και Ε, καροτενοειδή, αμινοξέα και αντιοξειδωτικούς και αντιφλεγμονώδεις παράγοντες (φαινόλες, φλαβονοειδή, βήτα-ξανθίνες και βήτα- κυανίνες). Αρκετές έρευνες σε πειραματόζωα (ποντίκια) δείχνουν ότι η κατανάλωση των καρπών, πολτοποιημένων ή ως έχουν, μπορεί να συμβάλλει στην καταπολέμηση της παχυσαρκίας λόγω της μεγάλης περιεκτικότητάς τους σε ινώδεις ουσίες, με αντιλιπιδαιμική και υπογλυκαιμική δράση των παραπάνω συστατικών.

Οι έρευνες δείχνουν ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός χημικών ενώσεων που μπορούν να εξαχθούν από τα φραγκόσυκα και να χρησιμοποιηθούν για να εμπλουτίσουν νέα τρόφιμα. Αυτές περιλαμβάνουν φυσικό κόμμι και χρωστικές ουσίες με δυναμική χρήση από τη βιομηχανία τροφίμων, φαρμάκων και καλλυντικών. Η αφθονία του φρούτου σε ινώδεις ουσίες το καθιστά ιδανικό για τον έλεγχο του διαβήτη και της παχυσαρκίας.Το φυτό είναι ο ξενιστής του εντόμου cochineal (κοχενίλλη) και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή μιας πολύ αξιόλογης φυσικής χρωστικής που είναι η καρμίνη. Η κόκκινη χρωστική ουσία χρησιμοποιόταν ευρύτατα από τους λαούς των Αζτέκων και των Μάγια στην Κεντρική και Βόρεια Αμερική. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι οι 11 πόλεις που κατακτήθηκαν από τον Montezuma τον 15ο αιώνα ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουν ετησίως 2000 διακοσμημένες βαμβακερές κουβέρτες και 40 σακούλες βαφής κοχενίλλη η κάθε μία.

Το φυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ζωοτροφή. Σε περιοχές όπως η Δυτική Ασία και η Βόρεια Αφρική οι έντονες ξηροθερμικές συνθήκες σε συνδυασμό με την έλλειψη ζωοτροφών αποτελούν μείζονα απειλή για την γονιμότητα και τις αποδόσεις των ζώων. Στις περιοχές αυτές οι αποδόσεις του ζωικού κεφαλαίου, συνιστούν ένα σημαντικό στήριγμα των συστημάτων γεωργικής παραγωγής. Τα φυτά της φραγκοσυκιάς παρουσιάζονται ως μια βιώσιμη και οικονομικώς αποδοτική λύση για τους κτηνοτρόφους αυτών των περιοχών, παρέχοντας μια σταθερή πηγή θρεπτικών συστατικών, ικανών για τη διατήρηση υγιών κύκλων αναπαραγωγής των ζώων. Τα παραδείγματα χρησιμοποίησης της φραγκοσυκιάς ως ζωοτροφής είναι άφθονα. Στην Κεντρική Τυνησία όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα είναι πολύ συνηθισμένη η πρακτική να τεμαχίζονται τα φύλλα της φραγκοσυκιάς, τα κλαδόδια (cladodes) και να δίνονται στα αιγοπρόβατα.

Στην Βραζιλία γαλακτοπαραγωγές αγελάδες που ελάμβαναν σαν σιτηρέσιο ένα μίγμα με σύνθεση: 60% κλαδόδια φραγκοσυκιάς, 20% σανό και 20 συμπυκνωμένο μίγμα πλούσιο σε πρωτεΐνη, είχαν κατά μέσο όρο μια παραγωγή 20 λίτρων γάλακτος την ημέρα.

Στη Νότια Αφρική τα αρνιά που στο σιτηρέσιό τους ενσωματώθηκαν χοντροκομμένα κλαδόδια αποξηραμένα στον ήλιο είχαν παρόμοιο ρυθμό ανάπτυξης με αρνιά που εκτρέφονταν με ένα συμβατικό σιτηρέσιο. Στη Βραζιλία, το Μαρόκο και την Τυνησία χρησιμοποιείται επίσης η τεχνική της ενσίρωσης για τα κλαδόδια της φραγκοσυκιάς με ικανοποιητικές αποδόσεις σε γάλα για τις γαλακτοπαραγωγές αγελάδες και καλές αποδόσεις σε κρέας για τα αμνοερίφια.

Γενικά, η φραγκοσυκιά προβάλλει σαν μια βιώσιμη και οικονομικά αποδοτική εναλλακτική λύση για τους περισσότερους μικροκαλλιεργητές και κτηνοτρόφους.

Καλλιέργεια στην χώρα μας: Η φραγκοσυκιά καλλιεργείται πολλά χρόνια στη γειτονική Ιταλία (Σικελία) σε εκτάσεις που προσεγγίζουν τα 2500 εκτάρια (1 εκτάριο=10 στρέμματα). Γενικά, σε πολλές περιοχές στον κόσμο, τα επίσημα στατιστικά στοιχεία είναι φτωχά και ανεπαρκή, ακριβώς επειδή το φυτό είναι διαδεδομένο ευρέως και υπάρχουν άγριες και καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις ίδιες περιοχές.

Στην Ελλάδα κατάλληλες περιοχές για την καλλιέργειά της θεωρούνται η Κρήτη και η Πελοπόννησος και διάφορα νησιά του Νοτίου Αιγαίου. Μέχρι πρόσφατα δεν μπορούσε να μιλήσει κανείς για συστηματική καλλιέργεια της φραγκοσυκιάς από τη στιγμή που είναι ένα αυτοφυές φυτό, από το οποίο κόβοντας ένα φύλλο ήταν εύκολο να αποκτήσει κάποιος ένα φυτό στην αυλή του, απλώς για να έχει ένα φρούτο να τρώει.

Η αναζήτηση νέων εναλλακτικών καλλιεργειών από νέους κυρίως αγρότες έστρεψε το ενδιαφέρον και στη φραγκοσυκιά. Κάποιες μικρές προσπάθειες ξεκίνησαν από ιδιώτες. Έτσι σχετικά πρόσφατα δημιουργήθηκαν δύο συνεταιρισμοί καλλιεργητών φραγκόσυκου (ο ένας στο Ρέθυμνο και ο δεύτερος στην Μάνη), περιοχές στις οποίες το φυτό θεωρείται καλά εγκλιματισμένο και οι συνθήκες φαίνονται ιδανικές για την καλλιέργειά του.

Τα κύρια πλεονεκτήματα που έχει η καλλιέργεια της φραγκοσυκιάς και τα οποία μπορούν να οδηγήσουν κάποιον να πάρει την απόφαση να ασχοληθεί σοβαρά με την καλλιέργειά της είναι οι ελάχιστες απαιτήσεις του φυτού για νερό (σημαντικός παράγοντας λόγω της αναμενόμενης λειψυδρίας), η δυνατότητα να παράγει σε σχετικά γρήγορο διάστημα (από το 2ο χρόνο) εύγευστους καρπούς και οι ελάχιστες καλλιεργητικές απαιτήσεις. Το πιο σοβαρό μειονέκτημα είναι η δυσκολία στη συλλογή των καρπών λόγω των αγκαθιών και η απουσία μεταποιητικών μονάδων για την πλήρη αξιοποίησή της.

Για την καλλιέργεια της φραγκοσυκιάς στην Ελλάδα σχετικές έρευνες έχει πραγματοποιήσει ο Καθηγητής Δενδροκομίας κ. Σπ. Λιονάκης από το Ινστιτούτο υποτροπικών φυτών στο ΕΘΙΑΓΕ, ενώ στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο αυτή τη στιγμή εκπονούνται μελέτες για την αξιολόγηση διαφόρων ποικιλιών φραγκοσυκιάς ως προς τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά τους υπό την επίβλεψη του Λέκτορα κ. Γιάννη Παπαδάκη στο Εργαστήριο Δενδροκομίας.

Συμπέρασμα: Η καλλιέργεια της φραγκοσυκιάς σε συστηματική βάση φαίνεται ότι δημιουργεί ένα δυναμικό πεδίο ανάπτυξης αλληλένδετων βιομηχανιών και βιοτεχνιών, μικρής και μεγαλύτερης κλίμακας.

Το 1993 η δημιουργία ενός διεθνούς δικτύου του Cactusnet από τον FAO και τον ICARDA που έχει ως στόχο να συλλέγει και να διαδίδει όλες τις πληροφορίες που σχετίζονται με την παραγωγή κάκτων φραγκοσυκιάς, τη διευκόλυνση της συλλογής και της χρησιμοποίησης γενετικού υλικού, και την ανάδειξη των οικολογικών και κοινωνικών ωφελειών από την καλλιέργειά της, έρχεται να συνδράμει τις προσπάθειες αυτών που ενδιαφέρονται για την διάδοση και καλλιέργεια της φραγκοσυκιάς. .

Κλείνοντας το σύντομο αυτό άρθρο παραθέτω ορισμένες ηλεκτρονικές διευθύνσεις για όσους ενδιαφέρονται να αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες για τη φραγκοσυκιά.

Συντομεύσεις: ICARDA : International Center for Agricultural Research in the dry areas. FAO: Food and Agriculture Organization of the United Nations

http://www.fao.org/docrep/019/a0534e/a0534e.pdf

Παναγιώτα Κουτσούλη, Γεωπόνος – Ζωοτέχνης, Λέκτορας στο Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών, Σχολή Αγροτικής Παραγωγής, Υποδομών και Περιβάλλοντος, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (e-mail: panagiota.koutsouli@gmail.com)
ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ

Promoting Cactus as an alternative and sustainable livestock feed. πηγή: www.cactusnet.org (Contact: Dr. Hichem Ben Salem, National Institute of Agricultural Research of Tunisia (INRAT) E-mail: bensalem.hichem@iresa.agrinet.tn and Dr. Mounir Louhaichi, International Center for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA) E-mail: m.louhaichi@cgiar.org )

Agro-industrial utilization of cactus pear. FAO, FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS, Rome, 2013 (συγγραφείς: Carmen Sáenz and Horst Berger, Armida Rodríguez-Félix, Ljubica Galletti, Joel Corrales García, Elena Sepúlveda, María Teresa Varnero, Víctor García de Cortázar, Roberto Cuevas García Enrique Arias, Candelario Mondragón, Inocencio Higuera, Cadmo Rosell).

Nopal Cactus (Opuntia ficus-indica) as a Source of Βioactive Compounds for Nutrition, Health and Disease (Review) (συγγραφείς: El-Mostafa Karym, Youssef El Kharrassi, Asmaa Badreddine, Pierre Andreoletti, Joseph Vamecq, M’Hammed Saïd El Kebbaj, Norbert Latruffe, Gérard Lizard, Boubker Nasser and Mustapha Cherkaoui-Malki) Molecules 2014, 19, 14879-14901; doi:10.3390/molecules190914879

Enhancing sheep reproduction through cactus-based feed diets. Πηγή: www.cactusnet.org   (Contact: Dr. Mourad Rekik, International Center for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA) E-mail: m.rekik@cgiar.org and Dr. Mounir Louhaichi, International Center for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA) E-mail: m.louhaichi@cgiar.org )

Combining mashed cactus pear fruit with dry hay or straw to preserve it as kuilmoes (πηγή: www.cactusnet.org Μore information on request from the following contacts : for Livestock nutrition – Prof. HO de Waal & Mr. Willie Combrinck, Department of Animal, Wildlife and Grassland Sciences, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa. dewaalho@ufs.ac.za  or turksvy@ufs.ac.za   for Food science – Dr. Maryna de Wit, Department of Biotechnology, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa. dewitm@ufs.ac.za  for Aspects of agronomy/cactus pear resources – Dr. Herman Fouché, Agricultural Research Council, Bloemfontein, South Africa. fouchehj@ufs.ac.za ).