ΓΙΑΝΝΗΣ Δ.ΛΥΡΑΣ: Πιότρ Κροπότκιν, ο αναρχικός πρίγκηπας

Πέμπτη 6 Σεπτεμβρίου 2018

Πιότρ Κροπότκιν, ο αναρχικός πρίγκηπας

Φεβρουάριος 08 2015 09:38

Του Θανάση Κρεκούκια

"Δικό μας καθήκον είναι πρώτα να εντοπίσουμε με την ανάλυση της κοινωνίας, τις χαρακτηριστικές της τάσεις σε κάποια δεδομένη στιγμή της εξέλιξής της και να τις προβάλουμε καθαρά. Στη συνέχεια να θέσουμε σε πρακτική εφαρμογή τις τάσεις αυτές στις σχέσεις μας με όλους όσους σκέφτονται σαν εμάς. Και τέλος, από σήμερα κιόλας, μα κυρίως στη διάρκεια της περιόδου της επανάστασης, να γκρεμίσουμε τους θεσμούς καθώς και τις προκαταλήψεις που εμποδίζουν την ανάπτυξη των τάσεων αυτών. Αυτό μπορούμε όλο κι όλο να κάνουμε, τόσο ειρηνικά όσο και επαναστατικά και ξέρουμε ότι βοηθώντας να γεννηθούν οι τάσεις αυτές, εργαζόμαστε για την πρόοδο και πως όλα όσα γίνουν εναντίον των τάσεων αυτών, θα εμποδίσουν μόνο την πορεία της προόδου".

Πιότρ Κροπότκιν, ομιλία στις 6/3/1896 στο Παρίσι με θέμα "Αναρχία, η φιλοσοφία και το ιδανικό της"

Ο αναρχισμός εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 19ου αιώνα, ρίζωσε στους κοινωνικούς αγώνες και συνέβαλε στη μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας από τα χέρια της φεουδαρχικής αριστοκρατίας στους εύπορους αστούς. Ο πρώιμος αναρχισμός, που εμφανίστηκε μετά τη Γαλλική Επανάσταση, γνώρισε μεγάλη άνθηση ανάμεσα στην Παρισινή Κομμούνα (1871) και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σημαδεύοντας βαθιά το εργατικό κίνημα και τον κόσμο της διανόησης.

Παρά την περιθωριοποίησή του λόγω της αποτυχίας του μαζικού φιλειρηνικού κινήματος και της έλξης που άσκησε τελικά το μπολσεβίκικο μοντέλο, ο αναρχισμός συνέχισε να επηρεάζει το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι, αλλάζοντας διαδοχικά μορφές, μέσα από υπαρξιακές και πολιτιστικές εξεγέρσεις, από τον ντανταϊσμό και το βρετανικό punk, τον Μάη του ’68 και τον λενινιστικό αριστερισμό της δεκαετίας του ’70, μέχρι και τον σύγχρονο νεοαναρχισμό.

Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιότρ Κροπότκιν, οι δυο μεγάλοι θεωρητικοί του αναρχισμού

Σε αυτή τη μεγάλη πορεία, αρκετοί ήταν οι διανοούμενοι και θεωρητικοί που επιχείρησαν να περιγράψουν και να οριοθετήσουν τις αρχές και τα πιστεύω του αναρχισμού. Ο "αναρχικός δημοκράτης" Προυντόν πολέμησε το κράτος και την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, ο Μπακούνιν ήρθε σε σύγκρουση με τον Μαρξ ως προς τη φύση των δυνάμεων που υποτίθεται ότι θα γκρέμιζαν την αστική κοινωνία, η Λουίζ Μισέλ εκμεταλλεύτηκε τη δραματική εμπειρία της Παρισινής Κομμούνας διεκδικώντας την αναρχική πατρότητα.

Κανείς όμως δεν μπόρεσε να εκλαϊκεύσει με τόση επιτυχία τις θεωρητικές προσεγγίσεις του αναρχισμού όσο ο Πιότρ Κροπότκιν, οι συνθέσεις του οποίου κατάφεραν να έχουν τεράστια απήχηση στο προλεταριάτο, αφού μέσα από το προσωπικό του παράδειγμα είχαν τη στερεότερη δυνατή βάση εφαρμογής και ανταπόκρισης. Ο Κροπότκιν οραματίστηκε την ηθική πρόοδο των ανθρώπων, βασισμένη πάνω στην αλληλοβοήθεια και τη δικαιοσύνη, χωρίς όμως παρεμβάσεις οποιασδήποτε μορφής από τους νόμους του κράτους. Μοναδικός και υπέρτατος – κατά τη γνώμη του – νόμος ήταν η εξέλιξη της ανθρωπότητας. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

ΣΤΗΝ ΤΣΑΡΙΚΗ ΡΩΣΙΑ

Γεννημένος το 1842 στη Μόσχα και γόνος του πρίγκηπα Αλεξέι Πέτροβιτς Κροπότκιν, ο Πιότρ εκπαιδεύτηκε στο επίλεκτο σώμα των Ακόλουθων στην Πετρούπολη και αφού υπηρέτησε ένα χρόνο ως υπασπιστής του Τσάρου Αλέξανδρου του Β’, αναχώρησε για τη Σιβηρία, όπου αξιοποίησε τις σπουδές του στη γεωγραφία και τη ζωολογία, εξερευνώντας την πανίδα και τη μορφολογία της περιοχής. Το 1871 η Γεωγραφική Υπηρεσία της Ρωσίας του πρότεινε τη θέση του γραμματέα, αλλά ο Πιότρ αρνήθηκε και στη συνέχεια παραιτήθηκε από όλους τους αριστοκρατικούς τίτλους του, αποφασισμένος να ζήσει την υπόλοιπη ζωή του ανάμεσα στους αγρότες και τους εργάτες.

Ο Κροπότκιν μαζί με τον Πάβελ Μιλιουκόφ (ηγέτη του κόμματος των Καντέ, δηλαδή των οπαδών της Συνταγματικής Δημοκρατίας)

Θέλοντας να βοηθήσει στην απαλλαγή της χώρας του από την απολυταρχία, αποφάσισε να αφήσει πίσω του όλα αυτά που περιφρονούσε: τη ζωή στην Αυλή, τους ευγενείς και τα διεφθαρμένα τους ήθη. Ταξίδεψε σε όλα σχεδόν τα κράτη της Ευρώπης, συνδέθηκε στενά με τα μέλη της Πρώτης Διεθνούς και με εξόριστους συμπατριώτες του και σχημάτισε την πεποίθηση ότι ο μόνος τρόπος για την κατάκτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης ήταν η οργανωμένη λαϊκή βούληση.

Όταν επέστρεψε στη Ρωσία, προσχώρησε στη μυστική οργάνωση των Τσαϊκόφσκι (μεγαλοαστοί και αριστοκράτες νέοι που μάθαιναν ανάγνωση, γραφή και ιστορία στον αμόρφωτο πληθυσμό), μιλώντας συνεχώς στους αγρότες εναντίον του τσαρικού και φεουδαρχικού καθεστώτος. Το 1874 τον συνέλαβε η αστυνομία και τον φυλάκισε σε ένα φρούριο της Πετρούπολης, μέσα σε άθλιες συνθήκες και σε πλήρη απομόνωση. Τρία χρόνια αργότερα μεταφέρθηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, αφού η υγεία του είχε κλονιστεί επικίνδυνα, αλλά κατάφερε να δραπετεύσει και να καταφύγει στην Αγγλία.

Η ΕΞΟΡΙΑ

Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Νοσατέλ της Ελβετίας, έγινε μέλος της "Ομοσπονδίας του Γιούρα" (αναρχική ομάδα που είχε αποσπαστεί από την Πρώτη Διεθνή) και ίδρυσε την εφημερίδα "Le Revolte" (ο επαναστάτης). Ο Τσάρος απαίτησε την απέλασή του από την Ελβετία και ο κυνηγημένος Πιότρ επέστρεψε στην Αγγλία, συνεχίζοντας να γράφει βιβλία και να δίνει διαλέξεις για τις ωμότητες εναντίον του λαού της Ρωσίας.

Ο Πιότρ Κροπότκιν γύρω στο 1900

Το 1882 συνελήφθη στη Γαλλία και καταδικάστηκε για τρομοκρατικές ενέργειες σε πενταετή κάθειρξη. Αφού παρέμεινε 3 χρόνια στις φυλακές του Κλερβώ, απελευθερώθηκε μετά από παρέμβαση της επιστημονικής κοινότητας της Γαλλίας και ξαναγύρισε στην Αγγλία, όπου και έζησε μέχρι τον Ιούνιο του 1917, όταν και του δόθηκε η άδεια να επιστρέψει στη Ρωσία.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ

Στα 75 του πλέον ο Κροπότκιν, μετά από εξορία 40 περίπου χρόνων, έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από 60.000 Ρώσους και η προσωρινή επαναστατική Κυβέρνηση του Αλεξάντερ Κερένσκι του πρόσφερε τη θέση του Υπουργού Παιδείας, την οποία όμως αρνήθηκε. Αν και η στάση του απέναντι στους Μπολσεβίκους υπήρξε κριτική (κυρίως με επιστολές που έστελνε στον Λένιν), επικέντρωσε τη δράση του εναντίον της αντεπανάστασης και των ξένων στρατών που στάλθηκαν στη Ρωσία.

Λίγο καιρό αργότερα ο εξασθενημένος του οργανισμός από τις περιπέτειες και τις κακουχίες δεκαετιών δεν άντεξε και η χρόνια βρογχίτιδα από την οποία υπέφερε, εξελίχθηκε σε πνευμονία. Μόλις ο Λένιν πληροφορήθηκε την ασθένεια του Κροπότκιν, έστειλε επειγόντως γιατρούς και τρόφιμα στο Ντμιτρόφ, όμως το τέλος ήρθε το πρωί της 8ης Φεβρουαρίου του 1921. Η κηδεία του έγινε στο κοιμητήριο Νοβοντεβίτσι της Μόσχας παρουσία δεκάδων χιλιάδων αναρχικών και μετατράπηκε σε πορεία διαμαρτυρίας κατά των Μπολσεβίκων με την ανοχή του Λένιν που φοβήθηκε γενικευμένα επεισόδια σε περίπτωση απαγόρευσης ή επέμβασης.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ

Σε ολόκληρη τη ζωή του, ο Κροπότκιν υποστήριξε σθεναρά την ελεύθερη Κομμούνα: "Όλες οι προσπάθειες επανένωσης κάτω από έναν κεντρικό έλεγχο των φυσιολογικά διαχωρισμένων τμημάτων της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, είναι καταδικασμένες να αποτύχουν", σημείωνε στο "Γράμμα στους εργάτες της Δυτικής Ευρώπης". Η ανεξάρτητη Κομμούνα ήταν για τον ίδιο η μοναδική αυθεντική ελευθερία. Και οι λαϊκές εξεγέρσεις έπρεπε να προετοιμάσουν το έδαφος. Βαθιά επηρεασμένος από τη Γαλλική Επανάσταση, μιλούσε για μαζική συμμετοχή με ένα κεντρικό σημείο συνάντησης, όπου άνθρωποι όλων των τάξεων θα πήγαιναν κάθε μέρα για να ανταλλάξουν νέα, να συζητήσουν για τα φυλλάδια και τις μπροσούρες, να ανανεώσουν τον ενθουσιασμό τους για τη μελλοντική δράση, να γνωρίσουν και να καταλάβουν ο ένας τον άλλο.

Στο σπίτι του στο Ντμιτρόφ μαζί με τη σύζυγό του, Σοφία Γκριγκόριεβνα

Παρακολουθώντας τη Παρισινή Κομμούνα του 1871, αλλά και παρόμοιες εξεγέρσεις στην Καρταχένα και την Βαρκελώνη της Ισπανίας, κατανόησε τη σημασία τους. Ενώ συχνά πηγάζουν μέσα από την απελπισία, είναι απαραίτητες στην επανάσταση: "Μερικές φορές εξεγέρθηκαν κατά την διάρκεια απεργιών ή σε μικρές στάσεις εναντίον κάποιου επίσημου που δεν ήταν αρεστός ή για να αποκτήσουν τροφή για τα πεινασμένα τους παιδιά, τις περισσότερες φορές όμως, χωρίς ελπίδα επιτυχίας, απλά επειδή οι συνθήκες ήταν ανυπόφορες. Όχι μία ή δύο ή δέκα, αλλά εκατοντάδες παρόμοιες εξεγέρσεις έχουν προηγηθεί και πρέπει να προηγηθούν κάθε επανάστασης. Χωρίς αυτές καμιά επανάσταση δεν μπορεί ποτέ να σφυρηλατηθεί". Διακήρυττε ότι οι εξεγέρσεις δεν είναι μόνο τα μέσα αλλά και το κλειδί ώστε να καθοριστούν οι στόχοι της επανάστασης: "Και ίσως σημειωθεί ως γενικός κανόνας, ότι ο χαρακτήρας κάθε επανάστασης καθορίζεται από τον χαρακτήρα και τον στόχο των εξεγέρσεων, οι οποίες προηγήθηκαν".

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η ελεύθερη Κομμούνα ήταν για τον Κροπότκιν το μέσο και ο σκοπός της αυθεντικής επανάστασης. Απεχθανόταν τις αντιπροσωπευτικές κυβερνήσεις και μισούσε τους γραφειοκράτες που προσπαθούσαν να βάλουν τους εαυτούς τους πάνω από τα δικαιώματα του λαού. Κατηγορούσε όσους δήθεν ηγέτες έδιναν από μακριά διαταγές στα κινήματα των δρόμων και αντίθετα με αυτούς, ο ίδιος συμμετείχε σε ένοπλες διαδηλώσεις, αναθεματίζοντας τη δειλία που κατά τη γνώμη του έπρεπε οπωσδήποτε να ξεπεραστεί μέσα στο κίνημα.

Ο Πιότρ Κροπότκιν στην Χαραπάντα

Η πίστη του Κροπότκιν στον απλό λαό ήταν απεριόριστη. Θαύμαζε την "αυθόρμητη οργάνωση που επέδειξε ο λαός του Παρισιού" στη Γαλλική Επανάσταση, σημείωνε όμως τη δολοφονία της επανάστασης μόλις οι επαναστατικές επιτροπές απορροφήθηκαν από το Κράτος. Μέσα στα γραπτά του, ο Κροπότκιν περιέγραψε τα δημοκρατικά καθεστώτα και τις αντιπροσωπευτικές κυβερνήσεις ως ικανοποίηση των φιλοδοξιών των ριζοσπαστών της μεσαίας τάξης, εκείνων οι οποίοι ήθελαν μεταρρυθμίσεις του υπάρχοντος συστήματος, για να βελτιώσουν τους εαυτούς τους, αντί να επαναστατικοποιήσουν ολόκληρη την κοινωνία.

Ο ΑΝΑΡΧΙΚΟΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ

Ο Κροπότκιν ήταν πάνω απ’ όλα διεθνιστής, μετά αναρχικός και στη συνέχεια κομμουνιστής. Πίστευε στην αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια των ανθρώπων και των λαών, από εκεί θεωρούσε ότι ξεπηδούν όλες οι επαναστάσεις. Έγραφε για τον ρόλο της "La Revolte", της εφημερίδας του: "Το να κάνεις κάποιον να νιώσει συμπάθεια με τον σφυγμό της καρδιάς του ανθρώπου, με την εξέγερσή του εναντίον της χρόνιας αδικίας, με τις προσπάθειές του να βρει νέες μορφές ζωής, αυτό πρέπει να είναι το κυριότερο καθήκον μιας επαναστατικής εφημερίδας. Είναι ελπίδα, όχι απελπισία, η οποία διεξάγει επιτυχείς επαναστάσεις".

Ο Κροπότκιν υποστήριζε ότι η πραγματική καταγωγή του αναρχισμού ήταν η δημιουργική και εποικοδομητική δράση των μαζών. Έλεγε ότι ο αναρχισμός έλκει την καταγωγή του από το λαό και θα διατηρήσει τη ζωτικότητα και τη δημιουργική του δύναμη, μόνο αν παραμείνει κίνημα του λαού, καταλήγοντας στον στόχο του πιστεύω του, έτσι όπως τον αποτύπωσε στην "Κατάκτηση του ψωμιού": "Κάθε κοινωνία που έχει καταργήσει την ιδιωτική ιδιοκτησία θα αναγκαστεί, υποστηρίζουμε, να οργανωθεί στις γραμμές της Κομμουνιστικής Αναρχίας. Η Αναρχία οδηγεί στον Κομμουνισμό, και ο Κομμουνισμός στην Αναρχία, που είναι και οι δυο τους όμοια εκφράσεις της κυρίαρχης τάσης στις σύγχρονες κοινωνίες, της αναζήτησης της ισότητας".

Η κηδεία του Πιότρ Κροπότκιν (1921)

Ήταν όμως κάθετα αντίθετος σε οτιδήποτε ήταν αντίθετο με τη λαϊκή αυτοκυβέρνηση. "Οι κομμουνιστικές οργανώσεις δεν μπορεί να αφεθούν να δημιουργηθούν από νομοθετικά σώματα που ονομάζονται κοινοβούλια, δημοτικά ή κοινοτικά συμβούλια. Πρέπει να είναι δουλειά όλων, μια φυσική ανάπτυξη, ένα παράγωγο της εποικοδομητικής μεγαλοφυΐας των μαζών", ήταν η αδιαπραγμάτευτη θέση του. Αποδεχόταν μεν την πολιτική και ιδεολογική πάλη (σε αντίθεση με τους αναρχοσυνδικαλιστές), υποστήριζε όμως ως μοναδική μορφή κοινωνικής οργάνωσης τη δομή της Κομμούνας.

Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, η Κομμούνα ήταν η ομοσπονδοποίηση μη σταθερών, ελεύθερων συνδέσμων, συμβουλίων και εθελοντικών ομάδων που προωθούσαν την αλληλοβοήθεια και την αυτοοργάνωση. Από την άλλη μεριά, ξεπερνώντας τον αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό και τον αναρχοκολεκτιβισμό του Μπακούνιν, δεν πίστευε σε ένα σταθερό οικονομικό σύστημα. Αναφέρει στην "Κατάκτηση του ψωμιού" μεταξύ άλλων: "Κατά τη γνώμη μας οι κολεκτιβιστές υποπίπτουν σε ένα διπλό σφάλμα στα σχέδιά τους για την αναδόμηση της κοινωνίας. Ενώ κάνουν λόγο για την κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος, σκοπεύουν απ την άλλη να διατηρήσουν δύο θεσμούς που αποτελούν καθεαυτή τη βάση του συστήματος αυτού και οι οποίοι είναι η Κυβέρνηση Αντιπροσώπων και το Μισθολογικό Σύστημα".

ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝΑΣ

Η βασική οικονομική αρχή που υποστήριζε ο Κροπότκιν συνοψίζεται σε μια μόνο φράση: "Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του". Δηλαδή, κάθε τι θα πρέπει να παράγεται, να κατανέμεται και να ανταλλάσσεται με βάση τις παρούσες ανάγκες του καθενός και της κοινωνίας. Στο κεφάλαιο "Αναρχικός Κομμουνισμός" ("Η κατάκτηση του ψωμιού") θεωρεί ότι η απόλυτη μοναρχία αντιστοιχεί στο σύστημα της δουλείας, ενώ η αντιπροσωπευτική κυβέρνηση σε αυτό του καπιταλιστικού νόμου.

Το μνημείο του Πιότρ Κροπότκιν στο Ντμιτρόφ

Όχι μόνο η πολιτική, αλλά και η οικονομική μορφή μιας ελεύθερης κοινωνίας ήταν ξεκάθαρη για τον Κροπότκιν. Στο βιβλίο του "Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός" το δηλώνει με απόλυτη σαφήνεια: "Αυτή είναι η μορφή που έπρεπε να πάρει η κοινωνική επανάσταση, η ανεξάρτητη κομμούνα. Αφήστε όλη την χώρα και όλο τον κόσμο να είναι εναντίον της. Από τη στιγμή που οι κάτοικοί της έχουν αποφασίσει ότι θα καταστήσουν κοινόχρηστη την κατανάλωση των εμπορευμάτων, την ανταλλαγή και την παραγωγή τους, πρέπει να την πραγματοποιήσουν μεταξύ τους".

ΑΝΑΡΧΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Ο υπέρτατος νόμος για τον άνθρωπο ήταν σύμφωνα με τον Κροπότκιν, ο νόμος της εξέλιξης της ανθρωπότητας. Αφού οι φυσικές επιστήμες απέδειξαν ότι τα πάντα μεταβάλλονται μέσα στη φύση, πότε αργά και πότε ταχύτατα, τότε το ίδιο ισχύει και για την ανθρώπινη κοινωνία. Για να υπάρξει υγιής εξέλιξη πρέπει καταρχήν να καταργηθούν οι νόμοι, ο δικαστικός δηλαδή καταναγκασμός. Αν εξετάσουμε τους νόμους, λέει ο Κροπότκιν, θα δούμε ότι χωρίζονται σε 3 κατηγορίες. Σε αυτούς που αφορούν την προστασία της ιδιοκτησίας, σε αυτούς που προστατεύουν την κυβέρνηση και σε αυτούς που προστατεύουν τα άτομα.

Όμως τελικά, η μεν προστασία της ιδιοκτησίας είναι η προστασία αυτού που εκμεταλλεύεται τους υπόλοιπους, η δε προστασία της κυβέρνησης είναι ο μηχανισμός που αποσκοπεί στη διατήρηση των προνομίων της άρχουσας τάξης. Απομένει η προστασία των ατόμων, ωστόσο είναι γνωστό ότι ποτέ ο φόβος της ποινής δεν αφόπλισε τον δολοφόνο. Συμπέρασμα; Το σύνολο των νομικών θεσμών βλάπτει την κοινωνία, αφού διατηρεί ένα καθεστώς εκμετάλλευσης και προνομίων. Και καταλήγει: Το κράτος είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην ανθρώπινη εξέλιξη. Είναι το φρούριο του ιδιοκτήτη εναντίον του προλετάριου.

Με τα διαρκώς αυξανόμενα έξοδά του, αποτελεί ένα καρκίνωμα της κοινωνίας. Όπως ο νόμος, έτσι και το κράτος είναι γέννημα ιστορικής εξέλιξης, καταδικασμένο σε αφανισμό. Μετά τον αφανισμό του, οι άνθρωποι θα ζήσουν σε μια ενωμένη κοινωνία, χωρίς καταναγκασμούς και μοναδική υποχρέωση την τήρηση ενός ελεύθερου συμβόλαιου. Αλλά και η ατομική ιδιοκτησία είναι πλέον εμπόδιο για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Προκαλεί φτώχεια, ανεργία, κρίσεις, υλική και ηθική εξαθλίωση στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας. Τα συσσωρευμένα πλούτη είναι απαλλοτριωμένα αγαθά του συνόλου και σε αυτό πρέπει να επιστρέψουν.

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΠΙΟΤΡ ΑΛΕΞΕΓΕΒΙΤΣ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Εξώφυλλο της "Αλληλοβοήθειας"

Ο Κροπότκιν άφησε πίσω του μεγάλο συγγραφικό έργο που αποτελείται από βιβλία, δοκίμια, επιστημονικά συγγράμματα, μελέτες, άρθρα, διαλέξεις, επιστολές κλπ.

Τα κυριότερα από αυτά είναι: