“Φως Ιλαρόν Αγίας Δόξης” Έψαλλε ανά τους Αιώνες το Παλιό Ξύλινο Τέμπλο της Παναϊτσας της Βαλύρας

Αφιερωμένο σε αυτούς που υπερασπίζονται τα ιερά και όσια στον τόπο τους

       Ο μικρός  ναός της Παναϊτσας της Βαλύρας, κτισμένος κατά τον   11ο  αιώνα, έφερε   ένα άκρως μυστηριακό τέμπλο,   το οποίο

    αφαιρέθηκε και μέρος αυτού πετάχτηκε στα σκουπίδια      κατά την  δεκαετία του 1980.    Ένα μέρος από το αριστερό επάνω μέρος   του   τέμπλου συλλέχτηκε στον περίβολο του ναού από τον καθ. Ιωάννη Λύρα, ο οποίος το  εντόπισε στα σκουπίδια , όταν πέρασε τυχαία από τη Παναϊτσα για να πάει στο κτήμα του ,που βρίσκεται κοντά στη περιοχή. Εκείνο όμως που έχει ενδιαφέρον, όπως θα δούμε στη συνέχεια, μελετώντας το   μοναδικό κομμάτι από το άγιο τέμπλο, είναι ότι  λείπει η πρώτη κολόνα από τις επτά και αντίστοιχα το πρώτο αμπελόφυλλο στο κάτω μέρος, που  αποτελούσε  βασικό μέρος  του  συνόλου   ξυλογλυπτικά. Δυστυχώς δεν  τα   βρήκε ο καθ. Λύρας  στα σκουπίδια. Δεν γνωρίζουμε  τίνος στόχος ήταν η καταστροφή του τέμπλου και γιατί, αν κίνητρο ήταν η κλοπή του   καθεαυτό και /ή των παλιών εικόνων πίσω από  αυτό, δεδομένου ότι εκείνη την εποχή αφαιρέθηκαν 15 ξύλινες   εικόνες από  τον  Άγιο Ιωάννη Ριγανά και τον Άγιο Νικόλαο της Βαλύρας αντίστοιχα. Ένα όμως είναι σίγουρο, ότι    αντικαταστήθηκε  το κατεστραμμένο τέμπλο με ένα σιδερένιο από την εκκλησία τη δεκαετία του 1980.    Μετά από τόσα χρόνια σιωπής, το άγιο  τέμπλο ήρθε στο φως και μας αποκάλυψε “ψάλλοντας”  τα θεία μυστικά του. Ο ναός της Παναγίτσας

      Δυτικά στη γέφυρα της  Μαυροζούμενας στη Βαλύρα , και σε απόσταση 100 μέτρων στη διαδρομή προς τη Μονή  του Βουλκάνου ,βρίσκεται ο μικρός ναός της Παναϊτσας. Το αρχικό του όνομα ήταν Ιωάννης Χρυσόστομος, μέχρι το 1930 , αλλά οι Βαλυραίοι το άλλαξαν για να εορτάζουν στα Εισόδια της Θεοτόκου και να κάνουν πανηγύρι κοντά  στη γέφυρα του χωριού, όπου είχαν στήσει μπεζεστένι.  Το σχέδιο   ναυάγησε,  γιατί κατά την ίδια ημέρα  πανηγύριζε ο Μελιγαλάς και λόγω ανταγωνισμού δεν συνεχίστηκε  ο εορτασμός στη Βαλύρα, όπως μας πληροφορεί ο καθ. Ιωάννης Λύρας, με βάση τα ιστορικά του αρχεία. Από το αρχικό κτίσμα σώζονται μόνον οι περιμετρικοί τοίχοι, μέσου ύψους 3,50 μ., ενώ ο αρχικός ημικυλινδρικός θόλος,  όταν κατέπεσε αντικαταστάθηκε με ξύλινη κεραμοσκεπή. Ο ναός είναι σχεδόν ορθογώνιος και έχει εσωτερικές διαστάσεις 3Χ5,97μ., δηλαδή παρουσιάζει αναλογία 1:2, όπως συμβαίνει  στις μονόκλιτες βασιλικές εκκλησίες.  Έχει είσοδο δυτικά και ένα μικρό παράθυρο στα βόρεια (Δημητροκάλης, 1998).

Σε πρόσφατη εποχή ανοίχτηκε κι ένα παράθυρο νότια. Το βορινό παράθυρο έχει εξωτερικές διαστάσεις 0,35Χ0,70μ. , οι σταθμοί του είναι από τοιχοποιία και το ανώφλιο του οριζόντιο, στοιχείο σπάνιο στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική, που τα παράθυρα είναι ημικυκλικά στο επάνω μέρος. Η Αγία Τράπεζα είναι κτισμένη στο κάτω μέρος και καταλαμβάνει όλη την εσωτερική και εξωτερική ημικυκλική κόγχη, με διαστάσεις χορδής 1,23 μ. και βέλος 0,67μ. Κάτω από τη κόγχη και στο πάχος του ανατολικού τοίχου βρίσκονται βαθιά και τυφλά κογχάρια της προθέσεως και του διακονικού  (0,27Χ0,45 και 0,29Χ0,47μ. αντίστοιχα. Το μονόλοβο παράθυρο της κύριας κόγχης έχει διαστάσεις πολεμίστρας με εσωτερικό άνοιγμα 0,21μ. και εξωτερικό μόλις 0,07μ. Δεν υπάρχουν τοιχογραφίες. Η κόγχη του ιερού φαίνεται ότι κτίστηκε σε μεταβυζαντινούς  χρόνους για να ανασκευάσουν ένα ήδη υπάρχον ερειπωμένο κτίσμα. Οι αρχικές τοιχοποιίες έχουν γίνει με πλινθοπερίκλειστο σύστημα αργολιθοδομής. Στο κάτω μέρος παρεμβάλλονται κανονικά λαξευμένοι γωνιόλιθοι μεγάλων διαστάσεων. Η τοιχοποιία είναι διαμπερής σε όλο της το πάχος, στους σταθμούς του παραθύρου της βόρειας όψεως, όπως διαπίστωσε ο Γ. Δημητροκάλης το 1998. Η επιφάνεια είναι διακοσμημένη με πλίνθινα γράμματα ως εξής:

1. Στη βόρεια πλευρά: Κάππα Κεφαλαίο, Σίγμα αρχαιοελληνικό, άλλοι πλίνθινοι σχηματισμοί, και το κάτω ήμισυ του Ι μέσα στο Χ, δηλαδή του χρίσματος, του μονογράμματος του Χριστού σε δύο σημεία.

2.Στη  Νότια πλευρά: Το χρίσμα , το μονόγραμμα του Ιησού Χριστού ολόκληρο.

Από τα πλίνθινα γράμματα περισσότερο καθίσταται εμφανής η ταυτότητα του τέκτονα που έκτισε τον ναό, παρά η χρονολογία κατασκευής του.

 Ο Γ. Δημητροκάλης (Δελτίον ΧΑΕ 20,1998), συμπέρανε ότι ο ναός κτίστηκε κατά τον 11ο αιώνα, γιατί   οι μη κανονικοί σχηματισμοί  στους τοίχους της Παναϊτσας βόρεια και  νότια  είναι όμοιοι όπως στη Κοίμηση της Θεοτόκου στο Λάμποβο της Βορείας Ηπείρου, στον Ταξιάρχη του Γυμνασίου , στους Αγίους Αναργύρους και στον Άγιο Νικόλαο του Κασνίτζη, οι τρεις αυτές εκκλησίες βρίσκονται στη Καστοριά. Επίσης δεν παρατηρούνται οδοντωτές ταινίες όπως αντίστοιχα  υπάρχουν στον κεραμοπλαστικό διάκοσμο στον Άγιο Βλάσιο στη Βαλύρα. Ενδέχεται να υπήρχε και άλλο κτίσμα κατά τους προηγούμενους αιώνες, και να αντικαταστάθηκε από την Παναϊτσα  κατά τον 11ο αιώνα.  Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο καθ. Λύρας είχε εντοπίσει κομμάτια από κίονες Ιωνικού και Κορινθιακού  ρυθμού στον περίβολο του ναού, οι οποίοι με την πάροδο των ετών εξαφανίστηκαν.

 Το παλιό ξύλινο τέμπλο της Παναϊτσας

      Το ξύλινο τέμπλο  αφαιρέθηκε κατά την  δεκαετία του 1980  και αντικαταστάθηκε με σιδερένιο.  Ο καθ. Ιωάννης Λύρας είχε την ευλογία να περισυλλέξει  τμήμα τού επάνω αριστερού μέρους του ξυλόγλυπτου τέμπλου που το βρήκε  στα σκουπίδια έξω από την εκκλησία, περνώντας τυχαία για να πάει στο κτήμα του.  Στο σιδερένιο τέμπλο υπάρχουν  11 παράθυρα με ημικυκλική  αψίδα .Παρατηρώντας  τις χάρτινες εικόνες που  έχουν τοποθετηθεί πίσω από το γυαλί στο   σιδερένιο τέμπλο, δεν έχουν καμία σχέση με  τις ξύλινες που υπήρχαν παλιότερα,  ενσωματωμένες στο  ξύλινο τέμπλο που αφαιρέθηκε. Στο κέντρο    βρίσκεται ο Μυστικός Δείπνος , ενώ αριστερά και δεξιά εικόνες από  το πάθος και την Ανάσταση του Κυρίου.  Το ίδιο παραδόξως συνέβη κατά εκείνη τη χρονική περίοδο και στα δύο προσκυνητάρια του ιερού ναού του Αγίου Αθανασίου της Βαλύρας . Οι ασημένιες εικόνες της Θεοτόκου και  του Αγίου Αθανασίου αφαιρέθηκαν και αντικαταστάθηκαν από δύο αγιογραφίες    σε μουσαμά, μία   με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου  και η Δεύτερη με τον Άγιο Αθανάσιο.    Την αγιογραφία  του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου χάρισε ο ίδιος ο παπά  Νικόλαος Ηλιόπουλος στον ναό και τη τοποθέτησε στο προσκυνητάριο της Παναγίας, όπως με πληροφόρησε αυτοπροσώπως ο γιος του.

Το αριστερό κομμάτι από το παλιό ξύλινο τέμπλο χωρίζεται κάθετα σε  6  μέρη και οριζόντια σε 4. Φέρει 7 ξυλόγλυπτες μικρές κολόνες, ύψους 32 εκ. Η κάθε κολόνα έχει καμπυλόσχημη  ξυλόγλυπτη βάση και  αντίστοιχα κεφαλή. Στη κεφαλή παρατηρούνται   δύο προς τα έσω κινούμενες σπείρες, που θυμίζουν ενεργοποιημένους θεϊκά ανθρώπινους οφθαλμούς. Οι κολόνες στο κάτω μέρος στηρίζονται σε οριζόντια βάση ,πλάτους 5 εκ. Η κάτω βάση φέρει σκαλιστά διάχωρα με ημικύκλια και μικρά όρθια ισοσκελή τρίγωνα εντός τους. Έξω και στο επάνω μέρος, ανάμεσα στα ημικύκλια, είναι τοποθετημένα ανεστραμμένα ισοσκελή τρίγωνα.    Ανάμεσα στις  κολόνες παρεμβάλλονται παράθυρα      πλάτους 22 εκ.   και ύψους 29 εκ., εντός των οποίων ήταν τοποθετημένες 6 παλιές ξύλινες εικόνες με τη σειρά από δεξιά προς τα αριστερά. Αυτές οι εικόνες ήταν η Πορεία προς τον Γολγοθά, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, και ο Κύριος καθεζόμενος εκ δεξιών του Πατρός. Στο κέντρο υπήρχε ο Μυστικός Δείπνος και αντίστοιχα   με  σειρά από τα δεξιά προς τα αριστερά ήταν τοποθετημένα  ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, η Γέννηση του Ιησού Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, ο Χριστός την Κυριακή των Βαϊων και ο Κύριος του Πάθους, με τη κόκκινη χλαμύδα και τον ακάνθινο στέφανο. Στο πάνω μέρος στα παράθυρα  παρεμβάλλεται ημικυκλική, αψιδωτή κορνίζα 8Χ13 εκ εκάστη. Οι κολόνες και οι αψίδες των παραθύρων στηρίζονται σε οριζόντιο ξυλόγλυπτο επιστέγασμα , πλάτους 5 εκ, με ημικυκλικά διάχωρα, τα οποία φέρουν εντός και εκτός τους όρθια ισοσκελή τρίγωνα.

 Στο κάτω μέρος του τέμπλου υπάρχει ξυλόγλυπτος διάκοσμος κατά μήκος, πλάτους 10 εκ. Ο  κάτω διάκοσμος φέρει αριστερά και δεξιά, δύο ενωμένα στο κέντρο (κατά μήκος) κλήματα αμπέλου. Κάθε κλήμα περιλαμβάνει 4   φύλλα με ακριβώς πέντε σχισμές το καθένα  και δύο   ώριμα σταφύλια ,με 21 ρόγες   έκαστο.  Τα κλήματα έχουν ημικυκλική μορφή , σαν μικρή αψίδα, στο κέντρο της οποίας  κρέμεται  από ένα   ώριμο σταφύλι. Η θέση τοποθέτησης τόσο των φύλλων όσο και των σταφυλιών φαίνεται σαν να ακολουθεί μία μουσική ροή, από δεξιά προς αριστερά , σαν μία θεία χείρα να κατευθύνει ψαλμωδικά  τη  δοξολογία του Φωτός, η οποία περίμενε για πολλούς αιώνες να αποκαλυφθεί εμπρός μας. Αν παρατηρήσει ένας ειδικός της Βυζαντινής μουσικής την κίνηση του διακόσμου της αμπέλου σίγουρα θα αναφωνήσει “Φως Ιλαρόν Αγίας Δόξης” και “Χριστός Ανέστη εκ νεκρών “(βλπ. Εικ. 1). Ο ιερός ναός της Παναϊτσας έλαμπε στη σκοτία, καθώς το τέμπλο της     υμνούσε και  δοξολογούσε τον Κύριο  με την Επιλύχνιο Ευχαριστία για πολλούς αιώνες, κατά την ώρα του Εσπερινού στη Βαλύρα. Τα 4   σταφύλια με τις 21 ρόγες συμβολίζουν τα δύο  ηλιοστάσια και τις ισημερίες του εκκλησιαστικού έτους, επάνω στις οποίες δομείται ένας ισοσκελής σταυρός, στο κέντρο  του οποίου    αποκαλύπτεται καθαρόν και απαστράπτον το Φως της Αγίας Δόξης .  Παράλληλα  τα ώριμα σταφύλια είναι  ο προς  θυσίαν καρπός , το αίμα του Κυρίου ,  όπως απεικονίζεται στον Μυστικό Δείπνο, είναι η Θεία Ευχαριστία για την άφεση των αμαρτιών μας.

 Οι επιπτώσεις των παρεμβάσεων της αγνοίας

      Μπορεί  να  καταστράφηκε με την πάροδο των ετών ή να αφαιρέθηκε από κλέφτες το τέμπλο της Παναϊτσας,   και να  αντικαταστάθηκε τάχιστα με σιδερένιο,  αυτό μπορεί κάποιος να το διαπιστώσει στα πρακτικά της Επιτροπής της Εκκλησιαστικής Περιουσίας της Βαλύρας, κατά τη δεκαετία  του 1980. Ο Θεός ξέρει τι πραγματικά συνέβη τόσο στην Παναϊτσα, όσο και στον  Άγιο Αθανάσιο, που δεν υπήρχε λόγος να πειραχτούν τα προσκυνητάρια με τις ενσωματωμένες εικόνες τους,  οι οποίες υπήρχαν από κτίσεως του ναού, από το σωτήριον έτος 1829. Επειδή όμως ουδέν κρυπτόν υπό  τον ήλιον, η Μεγαλόχαρη, η οποία ήταν παρούσα στα ανθρώπινα δρώμενα και έχει πλήρη γνώση, σταδιακά μας οδηγεί στην αποκατάσταση των κακώς πεπραγμένων.    Ποιος, πού, πώς, πότε και γιατί επιτέθηκε σατανικά και μάτωσε τα ιερά και όσια στη Παναϊτσα , αναμένεται να  το αποκαλύψει ο χρόνος. Επειδή όχι μόνο η Βαλύρα, αλλά ολόκληρη η Μεσσηνία δεινοπάθησε ιδιαίτερα κατά  τη χρονική περίοδο   1978 έως 2000,  παράλληλα  οι κλέφτες ανά τους αιώνες δεν  σταμάτησαν να διαβολίζονται και να προκαλούν ανεπανόρθωτες καταστροφές, χρειάζεται όλοι να βρισκόμαστε σε εγρήγορση και να  υπερασπιζόμαστε ενεργά ό,τι μας άφησαν οι πρόγονοί μας με κόπο, αίμα, θυσίες, ιδρώτα  , βαθειά πίστη στον Θεό και στον άνθρωπο , αλλά και με τη θεία  τους έμπνευση . Οι   εικόνες που υπήρχαν  προπολεμικά από δεξιά προς τα αριστερά στο κάτω και κύριο μέρος του τέμπλου ήταν του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, της Θεοτόκου, του Ιησού Χριστού, του Ιωάννη Προδρόμου και  του Αρχαγγέλου Γαβριήλ. Με την πάροδο των ετών και όταν η εκκλησία του Ιωάννου Χρυσοστόμου μετονομάστηκε σε εκκλησία της  Παναϊτσας κατά το 1930, άλλαξαν και αντικαταστάθηκαν οι παλιές ξύλινες εικόνες  με άλλες δύο, της Θεοτόκου και του Ιησού Χριστού ,σε όρθια στάση, αριστερά και δεξιά στην ωραία πύλη.  Παρατηρώντας το σημερινό σιδερένιο τέμπλο, οι πύλες των αρχαγγέλων παραμένουν ανοιχτές και φέρουν   απλά μία ημικυκλική αψίδα. Για τον λόγο αυτό η γκραβούρα που ετοίμασα είναι βασισμένη μεν στο ευρεθέν αριστερό κομμάτι του τέμπλου της Παναϊτσας, αλλά είναι σχεδιασμένη σαν ένα εικονοστάσι, αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Κανονικά θα έπρεπε να τοποθετήσω  τη πορεία προς τον Γολγοθά, τη Σταύρωση, την Αποκαθήλωση, την Ανάσταση, την Ανάληψη, και τον Κύριο  καθεζόμενο εκ δεξιών του Πατρός και κάτω από τα φύλλα να γράψω: “Χριστός Ανέστη εκ Νεκρών”.Ήθελα όμως να ζητήσω συγχώρηση από τον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο για την ασέβεια μας.

Η εκκλησία της Βαλύρας οφείλει να ανοίξει την κλειστή, όπως την απεικόνισα στη γκραβούρα ωραία πύλη την ημέρα της εορτής του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου και να  τον εορτάζει στον ναό της Παναϊτσας.  Δεν είναι δυνατόν να μετονομάζουμε τις εκκλησίες όπως μας βολεύει εμπορικά, αυτό είναι βλασφημία προς τον Κύριο. Εύχομαι θεία φώτιση.

 Ο Θεός μαζί σας!

 Ευθυμία Η. Κοντοπούλου

 

 Ο ναός της Παναγίτσας