ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΓΑΝΩΜΑΤΗ ή ΚΑΛΑΤΖΗ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ Δ. ΛΥΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

ΒΑΛΥΡΑ ΙΘΩΜΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΤΚ 24002

ΤΗΛ.2724071016

Καλαντζής – Καλαϊντζής –Χαλκωματάς- Γανωτής – Γανωματής : είναι αυτός που γανώνει χάλκινα σκεύη.

Τα μαγειρικά σκεύη στα παιδικά μου χρόνια ήταν πήλινα, χάλκινα και εμαγιέ. Με την ανακάλυψη της χημικής επεξεργασίας του αλουμινίου και των ευγενών μετάλλων κοβαλτίου και νικελίου, τα προηγούμενα μαγειρικά σκεύη εκτοπίστηκαν και έγινε η ευρεία χρήση συσκευών αλουμινίου-κοβαλτίου-νικελίου. Τώρα τα χάλκινα σκεύη κοσμούν τις προθήκες των λαογραφικών μουσείων και των σπιτιών.

Τα χάλκινα σκεύη κάθε χρόνο έπρεπε να γανωθούν με κασσίτερο, γιατί όταν έφευγε ο κασσίτερος, το χάλκωμα προκαλούσε δηλητηρίαση ή και θάνατο. Τα χρησιμοποιούσαν (κυρίως τα καζάνια) για το λιώσιμο του παστού, το πήξιμο του τυριού, για το μαγείρεμα φαγητών σε γιορτές,  γάμους, βαφτίσια, μνημόσυνα (βράσιμο σπερνών) χώρους αποθήκευση για λίγες ημέρες λαδιού, νερού, μούστου, κρασιού κ.λ.π. Ο άνθρωπος που γανώνει χάλκινα σκεύη λέγεται:  Καλαντζής – Καλαϊντζής –Χαλκωματάς- Γανωτής – Γανωματής.

Η τέχνη του γανωματή χάνεται στα βάθη των αιώνων και είναι από τα πιο παλιά επαγγέλματα που υπάρχουν. Αν και η χρήση του κασσίτερου είναι γνωστή από την αρχαιότητα, το επάγγελμα καθιερώθηκε στα τέλη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και γνώρισε την ακμή του στην εποχή του Βυζαντίου.

Όλοι, θυμόμαστε,  στα παιδικά μας χρόνια τους πλανόδιους, γανωματήδες ή καλζτζήδες με τα μαυρισμένα χέρια και ρούχα λόγω της δουλειάς, Γάνωναν τα μπακιρένια ή μπακίρια μαγειρικά σκεύη που είχαν κατασκευαστή ,από το μέταλλο το χαλκό. Μαχαίρια, πηρούνια κουτάλια, μπρίκια,  κατσαρολικά, τηγάνια, ταβάδες, ταψιά, καζάνια διαφόρων  μεγεθών, και όλα γενικά τα χαλκώματα, που  απ’ τη χρήση είχαν χάσει την κασσιτεροεπίστρωσή τους,(επίστρωση από κασσίτερο) το γάνωμά τους δηλαδή, και ήταν επικίνδυνα να προκαλέσουν δηλητηριάσεις και θανάτους. Στη Βαλύρα καλατζής ήταν ο Χρίστος Καίσαρης και την τέχνη του συνέχισαν  τα παιδιά του Ντίνος, Τρύφωνας και ο ανιψιός του. Θυμάμαι και τον Αλέξη ο οποίος έμενε στο παλιό λειτρουβιό της Λύραινας, και ερχόταν κυρίως την εποχή των απόκρεων, που έσφαζαν τα χοιρινά, από τα οποία έφτιαχναν τα λουκάνικα και το παστό, με μαγειρικό σκεύος το καζάνι.

Για τα μαχαίρια,  κουτάλια,  πιρούνια υπήρχε μια συσκευή, που στο κάτω μέρος είχε μια γκαζιέρα. Η φλόγα ζέσταινε το δοχείο που περιείχε το καλάί και αφού τα κουταλομαχαιροπίρουνα, καθαρίζονταν με το σπίρτο, τα βουτούσε στο υγρό καλάι και στη συνέχεια τα καθάριζε με βαμβάκι.

Γάνωμα χρειάζονταν όλα τα χάλκινα σκεύη (τεντζερέδες, τηγάνια, μαχαίρια, κουτάλια, πιρούνια, ταψιά, ταβάδες,  μπρίκια κλπ.) Ο γανωτής ή γανωματής είχε όλα τα απαραίτητα υλικά και εργαλεία: Το καλάι (κασσίτερος), το σπίρτο (Υδροχλωρικό Οξύ HCl), το αμόνι, τη μασιά ή τσιμπίδα (υπήρχαν διάφορα μεγέθη ανάλογα με το σκεύος) με την οποία κρατά το σκεύος πάνω από τη φωτιά και ο ταβάς, ένα μεγάλο ταψί, που μέσα ρίχνει τα περισσεύματα από το καλάι, για να τα ξαναχρησιμοποιήσει. Σε μια άκρη υπήρχε το καμίνι, ή η φωτιά όπου θερμαίνονται τα σκεύη, για να τα ζεστάνει και να κάνει την προεργασία πριν το γανώσει με την άμμο και το νησαντήρι.

Για την συντήρηση ή επισκευή των χάλκινων αντικειμένων χρησιμοποιούνται ράβδοι από κασσίτερο, οι οποίες πριν λιώνονται στο καμίνι και με ειδικά σφυριά απλώνονται πάνω στο σκεύος και καλύπτουν τα βαθουλώματα. Η επιφάνεια του σκεύους με το πέρασμα του χρόνου παίρνει ένα χρώμα που μοιάζει με ασήμι.

Ο γανωτής πρώτα καθαρίζει καλά τα σκεύη από τις σκουριές και τις πράσινες σκιές. Το μέσα μέρος το καθαρίζει με το σπίρτο κι έπειτα το τρίβει με ψιλή άμμο  θαλάσσης ή ποταμού ή  και με κουρασάνι (=τριμμένο κεραμμύδι). Μετά κρατά το σκεύος με την τσιμπίδα πάνω από τη φωτιά και ρίχνει μέσα το νησαντήρι (χλωριούχο αμμώνιο NH4Cl), για να στρώσει καλύτερα το καλάι πάνω στο χάλκωμα. Στη συνέχεια, το σκουπίζει καλά και μετά απλώνει το λιωμένο καλάι σε όλη την επιφάνεια του σκεύους με τη βοήθεια ενός χοντρού βαμβακερού υφάσματος. Για να παγώσει πιο γρήγορα το καλάι ρίχνει κρύο νερό και το σκουπίζει με καθαρό βαμβάκι για να γυαλίσει.

Ετυμολογία λέξης: Το μεσαιωνικό ρήμα γανώνω (επικαλύπτω χάλκινο σκεύος με κασσίτερο για να το προφυλάξω από την οξείδωση), προέρχεται από το ρήμα της αρχαίας γανόω, -ώ (γυαλίζω, στιλπνώνω, επικασσιτερώνω). Γάνα ονομάζεται η  πρασινωπή σκουριά που επικαλύπτει τα σκεύη που δεν έχουν γανωθεί, γαλβανιστεί & γανωματάς/ γανωματής/ γανωτής ή γανωτζής αυτός που γανώνει τα σκεύη.

Καλαϊτζής = γανωματής < τουρκ. kalayci < από το καλάι = κασσίτερος που χρησιμοποιείται για το γάνωμα χάλκινων ειδών < τουρκ. kalay = κασσίτερος < από το αραβ. qala.

Τα παλιά χρόνια, τα περισσότερα σκεύη που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι για τις καθημερινές τους δουλειές και ιδιαίτερα στη μαγειρική ήταν χάλκινα (μπακιρένια). Αυτά με τον καιρό και με τη μεγάλη χρήση οξειδώνονταν και γινόταν επικίνδυνα για δηλητηριάσεις. Τότε, ήταν υποχρεωτικό το γάνωμα, δηλαδή έπρεπε να σκεπαστεί όλη η επιφάνεια του σκεύους με ειδικό μέταλλο. Αυτό ήταν το “καλάι”, ο κασσίτερος δηλαδή.

Το επάγγελμα του γανωτή είναι από τα πιο παλιά που υπάρχουν.   Καθιερώθηκε όπως προαναφέραμε, στην εποχή του Βυζαντίου, και ήταν χρήσιμη η δουλειά τους, γιατί έσωζαν τους ανθρώπους από το θάνατο που προκαλούσαν τα αγάνωτα χάλκινα σκεύη. Παλιότερα η πληρωμή τους ήταν σε είδος (αυγά, καλαμπόκι, σιτάρι).
Αφού καθάριζαν καλά τα σκεύη, αλείφανε το εσωτερικό τους με σπίρτο και το τρίβανε με κουρασάνι (τριμμένο κεραμίδι). Μετά κράταγαν το σκεύος με την τσιμπίδα πάνω από τη φωτιά και έριχναν μέσα το νησιαντήρι (χλωριούχο αμμώνιο), για να στρώσει καλύτερα το καλάι πάνω στο χάλκωμα. Αφού το σκούπιζαν καλά, άπλωναν το λιωμένο καλάι σ’ όλη την επιφάνεια του σκεύους μ’ ένα χοντρό βαμβακερό ύφασμα. Στο τέλος το σκούπιζαν με καθαρό βαμβάκι για να γυαλίσει.

Η πολλή καλαντζήδικη δουλειά, έπεφτε συνήθως στις γιορτές και ήταν απολύτως φυσικό αφού τότε δούλευαν τα κατσαρολικά στο φουλ γιατί, κακά τα ψέματα, οι νοικοκυράδες, έκαναν έλεγχο στα τεντζερέδια τους και φρόντιζαν στις γιορτές να λαμποκοπάνε.

Βέβαια, με τα χρόνια και με την καθιέρωση του αλουμίνιου, τα μπακίρια έγιναν πλέον μουσειακό είδος, φυσικά όλα τα σπίτια έχουν μπακιρένια σκεύη, αλλά όχι, πια για μαγείρεμα, σπάνια μαγειρεύουν σ’ αυτά, αλλά  τα ’χουν για στολίδια του σπιτιού, τα καλογυαλίζουν οι κυράδες, με Brasso, τρίβοντάς τα με ένα φανελένιο πανί και γίνονται πρώτης τάξεως διακοσμητικά. Τώρα πολλά καφενεία σερβίρουν το καφέ σε μπακίρι, που τον έχουν ψήσει σε ζεστή άμμο η οποία θερμαίνεται με γκάζι ή ελεκτρισμό.

Έτσι λοιπόν έσβησε το παραδοσιακό αυτό επάγγελμα, όπως και πολλά άλλα, π.χ. σαμαράδες (σαγματοποιοί), βαρελάδες, όπως και οι παραδοσιακοί σιδηρουργοί, οι γύφτοι, όπως τους λέγαμε, γιατί ποιός φτιάχνει τώρα φίλοι μου σαμάρια, τσαπιά και κασμάδες;

 Τα επαγγέλματα του σαμαρά, καροποιού και γύφτου, τα έχουμε σε προηγούμενες αναρτήσεις μαζί με τους σπουδαίους λαογράφους Παπαφλέσσα και Πολίτη.

Υ\Σ. Υπάρχει πλούσιο λαογραφικό υλικό στο διαδίκτυο,(κείμενο-φωτογραφίες), για τα επαγγέλματα που χάθηκαν, στο πέρασμα του χρόνου.

Το λαογραφικό μουσείο της Καλλιμασιάς Χίου, που στεγάζεται στο γυμνάσιο Καλλιμασιάς έχει καταγράψει 34 επαγγέλματα που χάθηκαν στην πορεία του χρόνου.Είναι  εμπλουτισμένα με πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό. Χτυπώντας στο διαδίκτυο, Λαογραφικό Μουσείο Καλλιμασιάς, μπορεί να μελετήσει ο κάθε ενδιαφερόμενος  όποιο επάγγελμα τον ενδιαφέρει , γιατί η γνώση πρέπει να διαδίδεται και να γίνεται κτήμα όλων μας.

                                                          ΤΗΓΑΝΙΑ ΓΑΝΩΜΕΝΑ

                                              Ο ΓΑΝΩΜΑΤΗΣ ΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙΣΑΡΗΣ

                                ΜΑΓΕΙΡΙΚΑ ΣΚΕΥΗ(ΧΑΛΚΙΝΑ-ΕΜΑΓΙΕ-ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ)

                                                      ΧΑΛΚΙΝΑ ΠΡΟΣ ΠΩΛΗΣΗ

                                          ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΑ  ΧΑΛΚΙΝΑ ΤΑΨΙ-ΤΑΒΑΣ

                                                            ΧΑΛΚΙΝΟ  ΚΑΖΑΝΙ

                                                      ΧΑΛΚΙΝΑ ΠΡΟΣ ΠΩΛΗΣΗ

      Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΣΤΗ ΣΕΙΡΑ ΓΑΝΩΜΑΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙΣΑΡΗΣ ΚΑΙ Η ΠΑΡΕΑ ΤΟΥ       ΜΥΛΩΝΑΣ,ΚΑΙΣΑΡΗΣ ΦΕΙΔΑΣ, ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΠΟΥΡΟΛΙΑΣ

                               ΜΑΓΕΙΡΙΚΑ ΣΚΕΥΗ ΑΠΟ ΧΑΛΚΟ,ΑΛΟΥΜΙΝΙΟ ΕΜΑΓΙΕ

                                     ΠΙΣΩ ΜΕ ΤΟ ΜΟΥΣΤΑΚΙ Ο ΓΑΝΩΜΑΤΗΣ ΑΛΕΞΗΣ